قلمرو اجرایی اصول حقوقی و رابطۀ آنها با منابع معتبر اسلامی و فتاوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد اصفهان

2 هیات علمی دانشگاه آزاد واحد نجف آباد اصفهان

3 هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد اصفهان

چکیده

طبق مادۀ 3 ق.آ.دم. قضات مکلف‌اند در صورت ابهام یا نبود قانون به استناد منابع معتبر اسلامی، فتاوی و اصول حقوقی، حکم دعاوی را صادر نمایند. قلمرو اجرایی منابع معتبر اسلامی و فتاوی به لحاظ اینکه نوشته شده‌اند تا حدودی مشخص است، ولی قلمرو اجرایی اصول حقوقی و رابطۀ آن‌ها با منابع معتبر اسلامی مشخص نیست. به این نحو که آیا منظور قانون‌گذار از اصول حقوقی، همان قواعد فقهی است یا اصول حقوقی غیرفقهی ویا هر دو؟ آیا اصول حقوقی بر منابع معتبر اسلامی و فتاوی مقدم هستند؟ از مادۀ 3 ق.آ.د.م. تقدم اصول حقوقی به منابع معتبر اسلامی و فتاوی استنباط نمی‌شود، بر این اساس، این منابع در عرض یکدیگرند و قاضی را باید مختار دانست که در مواردی بر مبنای اصول حقوقی و در مواردی بر اساس منابع معتبراسلامی و فتاوی، قوانین را تفسیر و حکم صادر کند. در قانون یاد‌شده، اصول حقوقی با قید «عدم مغایرت با موازین شرعی» آورده شده است. از این قید استنباط می‌شود که منظور قانون‌گذار اصول حقوقی غیرفقهی است، چراکه اصول حقوقی فقهی که همان قواعد فقهی هستند، داخل در منابع معتبر اسلامی‌اند؛ پس بین اصول حقوقی و قواعد فقهی یک رابطۀ عموم و خصوص من وجه وجود دارد. قوانین بر اساس ارزش‌هایی که در هر کشور وجود دارد، وضع می‌شوند. اصول حقوقی، منابع معتبر اسلامی و فتاوی گویای این ارزش‌ها هستند. همین ویژگی ارزشی بودن است که باعث می‌شود این منابع به‌عنوان یک معیار، قوانین را تبیین و توجیه نمایند. بر این اساس، این منابع به‌عنوان سرمنشأ قوانین در مواردی که قانون ابهام دارد، معیاری برای تفسیر و در صورت نبود قانون، مبنایی برای صدور حکم هستند. تبیین قلمرو اجرایی اصول حقوقی در خصوص منابع معتبر اسلامی و فتاوی باعث شناسایی و اجرای بهتر آن‌ها در دادگاه‌ها خواهد شد.

کلیدواژه‌ها


  1. منابع و مآخذ

    الف) فارسی

    1. ابدالی، مهرزاد (1388)، درآمدی بر فلسفۀ حقوق، چاپ اول، تهران: مجد.
    2. اشتراوس، لئو (1393)،تاریخ حقوق طبیعی، مترجم: باقر پرهام، چاپ سوم، تهران: انتشارات آگاه.
    3. امامی، حسن (1377)، حقوق مدنی، جلد 2، چاپ چهاردهم، تهران: انتشارات اسلامیه.
    4. امامی، حسن (1378)، حقوق مدنی، جلد 1، چاپ بیستم، تهران: انتشارات اسلامیه.
    5. بروجردی عبده (1380)، حقوق مدنی،چاپ اول، تهران: گنج دانش.
    6. بوشهری، جعفر (1394)، گفتارهایی در حقوق، مذهب، اخلاق، ارزشها، وسیاست، چاپ اول، تهران: شرکت سهامی انتشار.
    7. بولانژه، ژان (1376)، «اصول کلی حقوق و حقوق موضوعه»، مترجم: علیرضا محمدزاده وادقانی، مجلۀ دانشکدۀ حقوق وعلوم سیاسی دانشگاه تهران، شمارۀ 36.
    8. جباری، مصطفی (1387)، فتوا یا قانون نگاهی به اصل 167 قانون اساسی، شمارۀ 3.
    9. جعفری لنگرودی، محمدجعفر  (1391)، دانشنامۀ حقوقی، جلد 4،چاپ ششم، تهران: انتشارات گنج دانش.
    10. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1377)، ترمینولوژی حقوق، چاپ نهم، تهران: گنج دانش.
    11. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1379)،مجموعۀ محشای قانون مدنی، چاپ اول، تهران: گنج دانش.
    12. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1381)،فلسفۀ عمومی حقوق بر پایه اصالت عمل: تئوری موازنه، چاپ اول، تهران: گنج دانش.
    13. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1382)،مکتبهای حقوقی در حقوق اسلام، چاپ سوم، تهران: گنج دانش.
    14. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1388)، الفارق، جلد 1،چاپ دوم، تهران: گنج دانش.
    15. جعفری‌تبار، حسن (1388)، فلسفۀ تفسیری حقوق، چاپ اول، تهران: شرکت سهامی انتشار.
    16. حسن‌زاده، مهدی (1388)، «استناد به منابع معتبر و فتاوی معتبر اسلامی در دعاوی»، پژوهش حقوقی، شمارۀ 2.
    17. خدابخشی، عبدالله (1390)، مبانی فقهی آئین دادرسی مدنی و تأثیر آن بر رویة قضائی، جلد 1، چاپ اول، شرکت سهامی انتشار.
    18. خمینى، سید روح‌الله (1423)، ولایت فقیه، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره.
    19. دانش‌پژوه، مصطفی (1391)، قلمرو اجرا و تفسیر قواعد حقوقی، چاپ اول، انتشارات جنگل.
    20. دانش‌پژوه، مصطفی (1391)، منابع حقوق، چاپ اول، انتشارات جنگل.
    21. ریپر، ژرژ (1396)، نیروهای پدیدآورندۀ حقوق، مترجم: رضا شکوهی‌زاده، چاپ اول، انتشارات مجد.
    22. الشریف، محمد مهدی (1391)،منطق حقوق، چاپ اول،تهران: شرکت سهامی انتشار.
    23. شمس، عبدالله (1381)، آئین دادرسی مدنی، جلد 2، چاپ اول، نشر میزان.
    24. شهابی، مهدی (1396)، فلسفۀ حقوق، چاپ اول، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
    25. شهیدی، مهدی (1378)، مجموعۀ مقالات حقوقی، چاپ دوم، انتشارات مجد.
    26. شهیدی، مهدی (1379)، اصول قراردادها و تعهدات، چاپ اول، عصر حقوق.
    27. صادقی، محسن (1384)، اصول حقوقی و جایگاه آن در حقوق موضوعه،چاپ اول، نشر میزان.
    28. صانعی، پرویز (1372)، جامعهشناسی ارزشها، چاپ اول ،تهران: گنج دانش.
    29. صانعی، پرویز (1381)، حقوق و اجتماع، چاپ اول، تهران: انتشارات طرح نو.
    30. صفری، محسن (1389)، دلیل عقلی مستقل، چاپ اول، نشر دادگستر.
    31. عمید زنجانی (1395)، درآمدی به حقوق اسلامی، چاپ سوم، تهران: نشر میزان.
    32. فلسفی، هدایت‌الله (1388)، بر منهج عدل، چاپ اول، انتشارات دانشگاه تهران.
    33. کاتوزیان، ناصر (1385)، فلسفۀ حقوق، جلد 1 و 3، چاپ چهارم، شرکت سهامی انتشار.
    34. کیوانفر، شهرام (1390)، مبانی فلسفی تفسیر قانون، چاپ اول، شرکت سهامی انتشار.
    35. کاتوزیان، ناصر (1376)، قواعد عمومی قراردادها، جلد 5، چاپ دوم، شرکت سهامی انتشار.
    36. کاتوزیان، ناصر (1378)، عقود معین، جلد 1، چاپ هفتم، شرکت سهامی انتشار.
    37. کاتوزیان، ناصر (1378)، گامی به سوی عدالت، جلد 1،چاپ اول، انتشارات دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه نهران.
    38. کاتوزیان، ناصر (1379)، گامی به سوی عدالت، جلد 2،چاپ اول، انتشارات دانشکدۀ حقوق وعلوم سیاسی دانشگاه تهران.
    39. کاتوزیان، ناصر (1383)، اثبات و دلیل اثبات، جلد 2، چاپ اول، نشر میزان.
    40. کاتوزیان، ناصر (1385)، فلسفۀ حقوق، جلد 2، چاپ سوم، شرکت سهامی انتشار.
    41. کاتوزیان، ناصر (1393)، گفتگوهای مطبوعاتی، چاپ اول، شرکت سهامی انتشار.
    42. محقق داماد، سید مصطفی (1380)، قواعد فقه 2، چاپ هشتم، انتشارات سمت.
    43. محقق داماد، سید مصطفی (1388)، بر منهج عدل، چاپ اول، انتشارات دانشگاه تهران.
    44. محمدی، ابوالحسن (1379)،قواعد فقه، چاپ چهارم، نشر دادگستر.
    45. ﻣﺮﻋﺸﯽ، ﺳﯿﺪﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ (1376)، جاﯾﮕﺎﻩ ﻓﺘﻮﺍ ﺩﺭ ﻣﻮﺍﺭﺩ ﻓﻘﺪ ﻗﺎﻧﻮﻥ، ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺕ ﺍﺳﻼﻣﯽ: اﺩﯾﺎﻥ، ﻣﺬﺍﻫﺐ ﻭ ﻋﺮﻓﺎﻥ، ﺳﺎﻝ ﺩﻭﺍﺯﺩﻫﻢ، شمارۀ 1و2.
    46. معین، محمد (1386)، فرهنگ معین (یک جلدی فارسی)، چاپ سوم، نشر زرین.
    47. مکارم شیرازی (1370)، القواعد الفقهیه، چاپ سوم، قم: مدرسه امام علی‌بن ابی طالب.
    48. نصیران، داود (1388 )، «حکومت قاضی یا حکومت قانون»، رسالۀ دکتری، استاد راهنما: ناصر کاتوزیان، دانشگاه تهران.
    49. هارت، هربرت (1392)، مفهوم قانون، مترجم: محمد راسخ، چاپ سوم، نشر نی.
    50. ﯾﺰﺩﺍﻧﯿﺎﻥ، ﻋﻠﯽ‌ﺭﺿﺎ (1389)، «قلمرو ﻓﻘﻪ ﺩﺭ ﺣﻘﻮﻕ ﻣﻮﺿﻮﻋۀ ﺍﯾﺮﺍن»، ﭘﮋﻭﻫﺶ‌ﻧﺎمۀ ﺍﻧﺘﻘﺎﺩﯼ ﻣﺘﻮﻥ ﻭ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‌ﻫﺎﯼ ﻋﻠﻮﻡ ﺍﻧﺴﺎﻧﯽ، شمارۀ 2.

    ب) انگلیسی

    1. Aleksander,Peczenik, 2008, On Law and reason, vol.8, first published, Netherlands ,springer.,
    2. Anne von der lieth, Gardner,1987, An artificial intelligence approach to lega.l
    3. Avila, Humberto,2001, Theory of Legal Principles, vol.8, first published, Netherlands, springer.
    4. Dworkin, Ronald, 1997, Laws Empire,Tenth printing, United States of America, Harvard University.,
    5. Fabián O. Raimondo, 2008, "General Principles of Law as Applied by International Criminal Courts and Tribunals", First published, Netherlands, Konin Kijk Brill NV.
    6. Joaquin R. Toubes muniz. ,1997, "Legal Principles and Legal Theory". First published, Ratio Juris. Vol. 10 No. 3.
    7. Mitchell, Andew, 2008, Legal Principles in wto Disputes, First Published, United States of America, Camberidge university Press.
      1. Qtto Kahn-freud ,claudin levy and Bernard Rudden, 1973, A source- Book on   French  Law   oxford:Clarendon press.