تأملی در موارد عدول از اصول حاکم بر قصاص عضو در حقوق کیفری ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه تبریز

2 دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم شناسی دانشگاه مازندران

چکیده

قصاص از احکام امضایی اسلام است که برای مجنی‌علیه امکان ایجاد جراحتی مثل آنچه جانی بر او وارد کرده است، فراهم می‌کند. قصاص، مجازات اولیۀ جنایت عمدی است که استیفای آن مبتنی بر رعایت چند اصل اساسی می‌باشد؛ ازجمله اصل مماثله و تساوی، اصل عدم تغریر و اصل تکافو و برابری. لیکن در مواردی که اجرای قصاص باعث تخطی از این اصول باشد، این اصل با اصل دیگری جایگزین شده، قصاص تبدیل به دیه می‌‌شود. این جایگزینی اصول، خود متکی بر چند اصل زیربنایی دیگر در اسلام است؛ ازجمله اصل احتیاط در دماء یا اصل توقیفی بودن قصاص و اصل تساوی در مجازات که عدول از این اصول نیازمند دلیل موثق و معتبری است که قدرت تخصیص آن را داشته باشد. با وجود این‌ در قانون مجازات اسلامی 1392 در قصاص برخی از اعضا شاهد عدول از این قواعد هستیم؛ ازجمله قصاص دست چپ جانی در صورت نبود دست راست و قصاص پا به‌جای دست در حالت نبود دست (مادۀ 393 ق.م.ا) یا قصاص شخص دو‌چشم که شخص تک‌چشم را عمداً نابینا نماید (مادۀ 403 ق.م.ا) و یا قصاص زبان دارای حس چشایی در برابر زبان بدون حس چشایی (مادۀ 410 ق.م.ا) و پلک چشم بینا در برابر پلک چشم نابینا (مادۀ 406 ق.م.ا)، که با بررسی دلایل این احکام در فقه و ملاحظۀ نظریات مختلف و نیز رویکرد سایر مذاهب در این موارد و تطبیق آن با اصول حقوقی این استثناها را مطالعه می‌کنیم و دلایل این جایگزینی را بررسی خواهیم کرد.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم

    1. احمدپور، اکبر و گلستان‌پور، صدیقه (1390)، «قصاص عضو و لزوم همانندی اعضا»، مجلۀ مطالعات حقوقی، دورۀ سوم، شمارۀ 2.
    2. اردبیلی، محمدعلی (1393)، حقوق جزای عمومی جلد سوم، چاپ اول، تهران: نشر میزان.
    3. پوربافرانی، حسن (1383)، «نقد رویۀ شهرت‌گرایانه در سیاست جنایی تقنینی ایران»،مجلۀ نامه مفید، سال دهم، شمارۀ 43.
    4. خسروشاهی، قدرت‌الله (1380)، فلسفه قصاص از دیدگاه اسلام، چاپ اول، تهران: نشر بوستان کتاب.
    5. زینعلی، حسین (1373)، بررسی رضایت مجنی‌علیه در قتل عمدی، استاد راهنما: ایرج گلدوزیان، پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه حقوق و علوم سیاسی تهران.
    6. ساریخانی، عادل؛ آقابابایی، اسماعیل؛ عطارزاده، سعید (1392)، «اجماع و نقش آن در استنباط احکام کیفری»، فصلنامۀ پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، دورۀ دوم، شمارۀ 32.
    7. شاه حسینی، سعید (1391)، خشکی چشم، نشریۀ داخلی بیمارستان فوق تخصصی چشم پزشکی نور، دورۀ دوم، شمارۀ 2.
    8. طالع زاری، علی و طالع زاری الهه، (1396)، مجازات سقط‌جنین عمدی دارای روح در حقوق ایران، چاپ اول، تهران: نشر کتاب آوا.
    9. صادقی، محمدهادی (1393)، جرائم علیه اشخاص، جلد 1، چاپ اول، تهران: نشر میزان.
    10. کاتوزیان، ناصر (1376)، «حقوق و عدالت»، نشریۀ نقد و نظر، دورۀ سوم، شمارۀ 10-11.
    11. محقق داماد، مصطفی (1380)، «چشم‌اندازی بر حدود و اجرای علنی آن»، فصل‌نامۀ الهیات و حقوق، دورۀ سوم، شمارۀ 2.
    12. مکارم شیرازی، ناصر (بی‌تا)، تقریرات دروس خارج فقه، جزوۀ شمارۀ 9، نشر فیضیه به نقل از میرمحمدصادقی، 1392، جلد 1.
    13. دادنامۀ شمارۀ 9509977112800888، کلاسۀ 950645، مورخ 17/6/1395 صادره از شعبۀ 118 دادگاه کیفری شیراز
    14. ابن ادریس، محمد‌بن منصور (1411ق)، السرایر، جلد 3، چاپ اول، قم: مؤسسۀ النشر الاسلامی.
    15. ابن قدامه، عبدالله‌بن احمد (1424ق)، المغنی، جلد 9، چاپ اول، بیروت: دارالکتاب العلمیه.
    16. ابن مطهر، حسن‌بن یوسف، حلی (1379)، تحریر الاحکام شرعی علی مذهب الامامیه (ط-القدیمه)، جلد 2، چاپ سوم، مشهد: مؤسسۀ آل بیت علیهم السلام.
    17. ابن مطهر، حسن‌بن یوسف، حلی (بی‌تا)، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، جلد 2، چاپ دوم، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
    18. اشتهاردی، علی (بی تا)، فتاوی ابن جنید،جلد 1، چاپ دوم، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
    19. اصفهانی، محمدبن حسن (1416ق)، کشف اللثام عن قواعد الاحکام، جلد 11، چاپ سوم، قم: مؤسسۀ نشر الاسلامی.
    20. جبعی عاملی، زین‌الدین (بی‌تا)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، جلد 10، چاپ سوم، بیروت: مؤسسۀ الاعلمی المطبوعات.
    21. جبعی عاملی، زین‌الدین (1418ق)، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، جلد 15، بیروت: مؤسسۀ معارف الاسلامیه.
    22. جزیری، عبدالرحمن (1420ق)، الفقه علی المذاهب الاربعه، جلد 5، چاپ اول، بیروت: دارالکتاب العلمیه.
    23. حر عاملی، محمدبن حسن (1416ق)، وسایل الشیعه الی تحصیل مسایل الشریعه، جلد 19، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
    24. خویی، ابوالقاسم (1428ق)، مبانی تکمله المنهاج، جلد 2، چاپ سوم، قم: مؤسسۀ احیاء آثار الامام.
    25. زیدان، عبدالکریم (1394)، قصاص و دیات در دین اسلام: مطالعۀ تطبیقی بین مذاهب اسلامی، مترجم: علی‌اکبر ایزدی فرد و محمد نبی‌پور، چاپ اول، تهران: نشر مجد.
    26. شیخ نظام، مولی (1421ق)، الفتاوی الهندیه، جلد 6، چاپ اول، بیروت: دارالکتاب العلمیه.
    27. شیرازی، ابراهیم‌بن علی‌بن یوسف، (1414ق)، المهذب فی فقه مذهب الامام الشافی، جلد 2، چاپ اول، بیروت: دارالفکر.
    28. طوسی، محمدبن حسن (1429ق)، الخلاف، جلد 5، چاپ دوم، قم: مؤسسۀ النشر الاسلامی.
    29. طوسی، محمد‌بن حسن (بی تا)، النهایه، جلد 1، چاپ سوم، بیروت: دارالکتاب العربی.
    30. طوسی، محمد‌بن حسن (1364)، تهذیب الاحکام، جلد 10، چاپ اول، تهران، دارالکتب اسلامیه.
    31. طباطبایی، علی (1420ق)، ریاض المسائل، جلد 14، چاپ دوم، قم، مؤسسۀ نشر الاسلامی.
    32. فخرالمحققین، محمدبن حسن‌بن یوسف (1389)، ایضاح الفوائد، جلد 4، چاپ دوم، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
    33. کاشانی، ابی بکربن مسعود (بی‌تا)، بدایع الصنایع فی ترتیب الشرایع، جلد 10، چاپ اول، بیروت، دارالکتاب العلمیه.
    34. کلینی، محمد‌بن یعقوب (1401ق)، الکافی، جلد 7، چاپ اول، بیروت: دارصعب، دارالتعارف للمطبوعات.
    35. محقق حلی، جعفربن حسن (بی‌تا)، شرایع الاسلام فی مسایل الحلال والحرام، جلد 4، چاپ دوم، بیروت: دارالقاریی.
    36. مقدس اردبیلی، احمد (بی‌تا)، مجمع القائده والبرهان فی شرح الاذهان، جلد 14، چاپ سوم، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
    37. موسوی خمینی، روح‌الله (1379)، تحریر االوسیله، جلد 2، چاپ سوم، قم: نشر دارالعلم.
    38. نجفی، محمدحسن (1981م)، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، جلد 41، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی.