دفاع «نامشروع بودن رفتار زیان‌دیده» در مسئولیت مدنی (بررسی تطبیقی در کامن‌لا، فقه امامیه و حقوق ایران)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشکدۀ حقوق دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی

چکیده

در این مقاله یکی از موانع مسئولیت مدنی با عنوان دفاع «نامشروع بودن رفتار زیان‌دیده» که ریشه در حقوق رم دارد و در حقوق معاصر غربی، به‌ویژه در نظام‌های کامن‌لا، از قواعد مسلم حقوقی است، طی یک مطالعۀ تطبیقی و انتقادی تحلیل شده است و پس از بررسی مفهوم، شرایط، آثار، دامنه، موانع و مبانی این نوع دفاع و دیدگاه‌های موافقان و مخالفان آن در حقوق غرب و سپس تطبیق آن با فقه امامیه و حقوق ایران، این نتیجه به‌دست آمده است که گرچه در حقوق اسلام (فقه امامیه) و حقوق ایران قاعدۀ منصوصی با عنوان «دفاع نامشروع بودن رفتار زیان‌دیده» دیده نمی‌شود، اما قاعدۀ یادشده با اندک تفاوت‌هایی تحت عنوان قاعدۀ «سخت‌گیری بر ستمکاران: مرتکبین اعمال نامشروع» که چهرۀ خاصی از قاعدۀ اقدام است و بر مبنای تنبیه و مجازات مرتکبین رفتارهای نامشروع و پیشگیری از سود بردن (انتفاع) نادرست و پرهیز از پاداش دادن به خطاکاران، به‌عنوان یکی از موانع مسئولیت مدنی که موجب محرومیت کلی یا جزئی زیان‌دیده از جبران خسارت می‌شود، در حقوق اسلام (فقه امامیه) نیز وجود دارد و در حقوق ایران نیز قابل پذیرش است. رجوع به مبانی و منابع تکمیلی این نظام حقوقی و نیز استقرا در برخی قوانین موضوعه، این ادعا را اثبات می‌کند.

کلیدواژه‌ها


  1. امامی، سید حسن (1372)، حقوق مدنی، جلد 1، چاپ دوازدهم، تهران: کتابفروشی اسلامیه
  2. امامی، سید حسن (1377)، حقوق مدنی، جلد 4، چاپ پانزدهم، تهران: کتابفروشی اسلامیه
  3. بهرامی احمدی، حمید (1388)،مسئولیت مدنی، چاپ اول، تهران: میزان
  4. کاتوزیان، ناصر (1379)،حقوق مدنی، ضمان قهری، جلد 2، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران
  5. صفایی، سید حسین و رحیمی، حبیب‌اله (1389)، مسئولیت مدنی، چاپ اول، تهران: سمت
  6. قاسمی، محسن (1388)، قاعدۀ اقدام، مندرج در کتاب «اندیشه‌هایی در حقوق اسلامی»، چاپ اول، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)
  7. محقق داماد، سید مصطفی (1372)، حقوق خانواده، چاپ چهارم، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی
  8. محقق داماد، سید مصطفی (1382)،قواعد فقه، بخش مدنی ، جلد 1، چاپ دهم، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی
  9. محمدی، ابوالحسن (1373)،قواعد فقه، چ1، تهران: نشر یلدا

10.بجنوردی، سید محمدحسن (1438ق)، القواعد الفقهیه، جلد4،چاپ چهارم، قم: نشر دلیل ما

11.حسینی عاملی، محمدجواد (1424ق)، مفتاح الکرامه، جلد 12، چاپ اول؛ 1428، جلد 18، چاپ اول، قم: موسسۀ النشر الاسلامی

12.حسینی مراغی ، میر عبدالفتاح (1418ق)، العناوین، جلد 2، چاپ اول، قم: موسسۀ النشر الاسلامی

13.سبزواری، محمدباقر (محقق خراسانی)، (1423ق)، کفایه الاحکام، جلد 2، چاپ اول، قم: موسسۀ النشر الاسلامی

14.طباطبایی، سید علی (1422ق)، ریاض المسائل، جلد 12، چاپ اول، قم: موسسۀ النشر الاسلامی

15.نجفی، محمدحسن (1430ق)، جواهر الکلام، جلد 23، چاپ اول، قم: موسسۀ النشر الاسلامی

16. نجفی، محمدحسن (1433ق)، جواهر الکلام، جلد 38، چاپ اول، قم: موسسۀ النشر الاسلامی

ب) انگلیسی و فرانسه

  1. Elliott, C. and Quinn, F., 2007, Tort Law, 6th ed, London, Pearson and Longman
  2. Ely, J.H, 1980, Democracy and Distrust, Cambridge, Harvard University press.
  3. Emanuel, L., 1999, Latin for Lawyers, 1st ed, New York, Emanuel publishing
  4. Eisenberg, M.A, 1988, The Nature of The Common Law, Cambridge, Harvard University press.
  5. Fleming, J.G, 1998, The Law of Torts, 9th ed, LBC Information services
  6. Goudkamp, J., 2007, "A Revival of the Doctrine of Attainder, The statutory Illegality Defences on Liability in Tort", in Sydney Law Review, Vol. 29.

23. Goudkamp, J., 2010, "The Defence of Joint Illegal Enterprise", in Melbourne University Law Review, N. 34.

24. Greenawalt, K., 1977, "Policy, Rights and Judicial Decision", in Ga. Law Review, N.11

25. Harpwood, V., 2009, Modern Tort Law, 7th ed, London and New York, Routledge and Cavendish

26. Jourdain, P., 1994, "La victime indigne ou en situation illicite …", in R.T.D civ, N. 94 et R.T.D civ, Juillet- septembre 2002

27. Legraud, P., 1991, "La dynamique de l'impunitَe: autour de la defence d'ex turpi causa en common law des dَelits civils", in McGill Law Journal, Vol. 36.

28. Lete, J:, "Les causes d'exonَeration en droit anglo-saxon", sَeminaire du GRERCT, Geneve, at: www.grerca.univ-rennes1.fr

29. Linden, A. M, 1993, Canadian Tort Law, 5th ed, Butter Worths.

30. Prosser, W.L, keeton, p., 1984, On The Law of Torts, 5th ed, west publishing co.

31. Ripert, G., 1945, La regle morale dans les obligations civiles, 4 َed, paris, L.G.D.J.

32. Simons, K.W, 2013, Victim Fault and victim Strict Responsibility in Anglo- American Tort Law, Boston University school of law working paper, N.13, at: www.bu.edu

33. The Law Commission, 2001, the Illegality Defence in Tort, consultation paper, N. 160, London, at: www.lawcom.gov.Uk

34. The Law Commission, 2009, The Illegality Defence, consultation paper N. 189, London, at: www.lawcom.gov.Uk

35. Viney, G. et Jourdain, p., 1998, Traitَe de droit civil, les conditions de la responsabilitَe, 2e ed, paris, L.G.D.J.

36. Weinrib, E.J, 1976, "Illegality as a Tort Defence" in University of Toronto Law Journal, N.26