بررسی معرفت‌شناختی مفهوم «حق الله» در فقه اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه رازی کرمانشاه

2 دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه رازی

چکیده

«حق ‌الله» از مفاهیم کلیدی فقه اسلامی- مستقیم یا غیرمستقیم- و مبنای تمامی احکام فقهی است. این پژوهش ضمن اثبات این مدعا نشان داده که واژۀ حق در ترکیب یادشده با این واژه در ترکیب «حق‌ الناس» به یک معنا نیستند، بلکه یکی مجاز است و دیگری حقیقت. و این دو حتی مشترک لفظی هم نیستند؛ چون صاحبانشان با هم چنان دوگانگی‌ ماهوی و بنیادینی دارند که این دوگانگی‌ها ماهیت حقوقشان رابه نحو ریشه‌ای متحول می‌کند. این تحول در معانی این دو حق تفاوت‌های دامنه‌داری ایجاد می‌کند، چنان‌که این تفاوت‌ها این دو حق را ماهیتاً از هم جدا می‌کند و این جدایی چنان ریشه‌ای است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت واین دو واژه را همچنان صرف نظر از مصداق‌های متفاوتشان مترادف قلمدادکرد؛ پس به لحاظ تئوریک گریزی وگزیری نداریم، مگر اینکه یکی را حقیقت و دیگری را مجاز بدانیم. در گام بعدی هم استدلال شده که این واژه در «حق ‌الله» مجاز و در «حق‌ الناس» حقیقت است؛ سپس ادعا شده، ازآنجا که 1. «حق» ناشی از نیاز وکمبود و ضعف است، 2. اعمال، اجرا و پایبندی به هر حقی باید به ذی‌حق سودی برساند و تضییع آن از ذی‌حق چیزی بکاهد و 3. سلب هر حقی باید امکان بالقوه داشته باشد که این امکان در هر صورت گواه ضعف ذی‌حق در نگاهداری حق خویش است؛ لذا بنابراین سه دلیل، خداوند شأن داشتن حق را ندارد، پس به معنای حقوقی آن حقی ندارد. در پایان، نشان داده شده است، ازآنجا که این دو حق معانی متفاوت، منشأ متفاوت و تفاسیر متفاوت دارند، مترادف نگریستن به این دو لفظ نادرست است و به این ترتیب، احکام هر یک را نمی‌توان بر دیگری مترتب دانست؛ به این معنا که اگر کسی یا کسانی از تضعیف و تضییع حق انسان‌ها پروا دارند و بر مبنای این پروا داشتن 1. احکامی برای محافظت از حقوق وی وضع می‌کنند تا تأثیر ناخوشایند ضعف وی کمتر شود و 2. تدابیر و تمهیداتی برای اقدام کردن پس از سلب شدن آن درنظر می‌گیرند تا به دارنده‌اش بازگردانده شود و به این سان به وی مددی رسانده شود، این احکام و تدابیر را نمی‌شود روی همین محاسبات و اصول برای احکام فقهی موسوم به حق ‌الله درنظر بگیرند؛ وگرنه آشکارا در وادی تسامح و سهل‌انگاری در فرایند استنباط احکام فقهی- حقوقی قدم خواهند زد. بدیهی است چون ادعای نویسندگان این بوده که «خدا حقی ندارد و ترکیب حق خدا به لحاظ فقهی- حقوقی مجاز است»، لذا با توجه به این ادعا- صرف نظر از صحت و سقم آن- مفهومی که مصداق خارجی و موجودیتی ندارد، ازآنجا که نمی‌توان خودش را در ذهن تصور کرد، تصور کردن و انتزاع و برشمردن ویژگی‌ها و مؤلفه‌های آن نیز ممکن نیست. در این نوشتار، هدف این بوده که سلبی بحث شود و پیش از اینکه اثبات شود حق ‌الله مجاز است، گفته شده ویژگی‌های آن این‌ها نمی‌تواند باشد و ایجابی مطرح کردن بحث از نظر نگارندگان ممکن نیست؛ پس وقتی ادعا شده حق ‌الله ترکیبی مجازی است، تلاش و کندوکاو ذهن برای مطرح کردن ویژگی‌های این حق آشکارا نقض غرض خواهد بود.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم (1387)، ترجمۀ محمد مهدی فولادوند، چ ششم، قم: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
  2. قرآن کریم (بی‌تا)، ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی، تهران: انتشارات نیلوفر.
  3. قرآن کریم (1373)، ترجمۀ ناصرمکارم شیرازی، قم: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
  4. قرآن کریم (1367)، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: انتشارات سروش.
  5. نهج البلاغه (1377)، به کوشش شریف رضی، ترجمۀ محمد جعفر امامی و محمد رضا آشتیانی، قم: انتشارات مدرسۀ امام علی بن ابیطالب (ع).
  6. اندلسی، محمدابن احمد (ابن رشد)، (1409)، بدایة المجتهد، ج2، بیروت: چاپ طه.
  7. بخاری، محمدبن اسماعیل بن ابراهیم (1387)، صحیح بخاری، ج1، تربت جام، انتشارات شیخ احمد جام.
  8. تبریزی، جواد (1372)، ارشادالطالب الی تعلیق علی المکاسب، ج2، قم: مطبعۀ مهر.
  9. جمعی از نویسندگان (1390)، تفسیرنمونه، زیر نظر ناصر مکارم شیرازی، ج1و2و3و7، چ پنجاه‌و‌یکم، تهران: انتشارات درالکتب الاسلامیه.
  10. جوادی آملی، عبدالله (1385)، حق و تکلیف در اسلام، چ دوم، قم: مرکز نشر اسراء.
  11. حلی (علامه)، (1388)، کشف المراد، ترجمه و شرح علی شیروانی، قم: دارالعلم.
  12. حلی (محقق)، ابوالقاسم جعفربن حسن ابن یحیی (1409)، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، تهران: انتشارات استقلال .
  13. رضا، محمد باقر (پاییز 1384)، مقالۀ «معیار تشخیص حق ‌الله و حق‌ الناس و مصادیق مهم آن درفقه اسلامی»، فصلنامۀ طلوع، سال چهارم، شمارۀ پانزدهم.
  14. زارعی، محمد حسین (مهر 1389)، مقالۀ «فقه همان حقوق نیست»، مهرنامه، ماهنامۀ علوم انسانی، شمارۀ پنجم.
  15. الزحیلی، وهبه (1406)، الاصول الفقه الاسلامی، چ اول، دمشق: دارالفکر للطباعه و النشر.
  16. سبحانی، جعفر (بهار 1382)، مقالۀ «مسلک حق الطاعه بین الرفض والقبول»، فصلنامۀ پژوهش‌های اصولی، شمارۀ 3.
  17. شبستری، شیخ محمود (1382)، گلشن راز، به کوشش محمد رضا برزگر خالق، چ اول، تهران: انتشارات زوار.
  18. صدر، محمد باقر (1431)، دروس فی علم الاصول، ج1، بیروت: دارالجواد الائمه.
  19. طباطبایی، محمد حسین (1387)، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمۀ محمد باقر موسوی همدانی، ج1و3و6، چ‌ بیست‌و‌ششم، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  20. طبرسی، ابوعلی فضل بن محمد (1378)، تفسیر مجمع‌البیان، ترجمۀ علی کرمی، ج1و2، تهران: انتشارات فراهانی.
  21. فخررازی، محمد بن عمر (1386)، مفاتیح الغیب (تفسیرکبیر)، ترجمۀ علی اصغر حلبی، ج5و8، چاپ دوم، تهران: انتشارت اساطیر.
  22. فنایی، ابوالقاسم (1392)، اخلاق دین‌شناسی (پژوهشی در مبانی اخلاقی و معرفت­‌شناسانه‌ی فقه)، تهران: نشر نگاه معاصر.
  23. فیض، علیرضا (پاییز 1383)، مبادی فقه واصول، چاپ شانزدهم، انتشارات دانشگاه تهران.
  24. کاتوزیان، ناصر (1388)، فلسفه حقوق، ج1، چاپ پنجم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
  25. کلینی رازی، محمدبن یعقوب (1390)، اصول کافی، ترجمۀ حسین استاد ولی، چاپ دوم، تهران: نشر دارالثقلین.
  26. گلدوزیان، ایرج (1390)، محشای قانون مجازات اسلامی، چاپ چهاردهم، تهران: انتشارات مجد.
  27. لاریجانی، صادق (مهر 1381)، مقالۀ «نقدی برنظریۀ حق الطاعه»، فصلنامۀ پژوهش‌های اصولی، شماره1.
  28. محمدی، علی (1390)، شرح کشف المراد، چاپ اول، قم: نشر اندیشه مولانا.
  29. محمدی ری شهری، محمد(1419ه.ق)، میزان الحکمه، چ اول،قم: انتشارات دارالحدیث.
  30. مصباح یزدی، محمد تقی (1381)، دروس فلسفه اخلاق، تهران: انتشارات اطلاعات.
  31. مظفر، محمد رضا (1388)، اصول الفقه، ترجمۀ علی شیروانی، ج‌1، قم: انتشارات دارالفکر.
  32. مغنیه، محمد جواد (ربیع الاول1376)، مجلة رسالة الاسلام، السنه الثامنه، العدد4.
  33. موحد، محمدعلی و رستمی، اردشیر (پاییز 1384)، مقالۀ «معیار تشخیص حق الله و حق الناس و مصادیق مهم آن در فقه مذاهب اسلامی، فصلنامۀ طلوع، شمارۀ 15.
  34. نایینی، محمد حسین (1376)، منیة الطالب، چ اول، تهران: المکتبة المحمدیه.