رابطۀ شرع و قانون اساسی نانوشته؛ با ‌نگاهی به نظریات شورای نگهبان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه تبریز

2 استاد بازنشسته دانشگاه تبریز

3 دانشجوی دکتری حقوق عمومی دانشگاه تبریز

10.22034/law.2023.50086.3094

چکیده

در نظام حقوقی اسلامی، «شرع» در جایگاه منبع اصلی حقوق اساسی، فراتر از سند مکتوب قرار گرفته و به هنجارهای قانون اساسی محتوا می‌بخشد. ایدۀ مشروطۀ اسلامی نه یک تبعیت صرف از اصول قانون اساسی و نه پایبندی فرمالیستی به نوشته‌های آن، بلکه درحقیقت همان التزام به روح حاکم بر قانون اساسی است. علاوه بر این، «اجتهاد» و «مصلحت» به‌عنوان دو عنصر پویای شرع برای استنباط احکام شرعی متناسب با ضروریات هر عصر تعبیه شده است. در این راستا، بررسی ماهیت شرع که می‌تواند به‌مثابه روح برتر و هنجار نانوشته نسبت به متن نوشتۀ قانون اساسی، بر اصول و مفاهیم قانون اساسی چیره گردد و آن را تحت تأثیر قرار دهد، ضروری است. نگارندگان پژوهش حاضر با بررسی جایگاه شرع در نظم حقوقی اسلامی به‌عنوان ارزشی فرامتنی که هویت و اساس یک ملت را تحت انقیاد خود درآورده و نیز با تأکید بر عناصر پویای شریعت و تأثیر آن بر سرزندگی این هنجار برتر، در روشنگری هرچه بیشتر شرع و قانون اساسی نانوشته می‌کوشند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  1. الف) فارسی

    - کتاب‌ها

    1. حسینی، سید ابراهیم (1396). شریعت و تقنین در کشورهای اسلامی، تهران: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
    2. حلاق، وائل (1386). تاریخ تئوری‌های حقوقی اسلامی، ترجمه محمد راسخ، تهران: نشر نی.
    3. خمینی، روح الله (1369). صحیفه نور، ج 21، تهران: سازمان مدارک علمی فرهنگی انقلاب اسلامی.
    4. طباطبایی موتمنی، منوچهر (1390). حقوق اساسی، تهران: نشر میزان.
    5. علی شاهی، ابوالفضل (1390). مفهوم و حجیت در مذاق شریعت در فرایند استنباط احکام فقهی، قم: بوستان کتاب، مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
    6. محمصانی، صبحی (1346). فلسفه قانونگذاری در اسلام، ترجمه اسماعیل گلستانی، تهران: انتشارات فرانکلین.
    7. مطهری، مرتضی (1357). نظام و حقوق زن در اسلام، قم: نشر صدرا.
    8. میرموسوی، سیدعلی (1384). اسلام، سنت، دولت مدرن، تهران: نشر نی.
    9. نائینی، محمد حسین(1378). تنبیه الامه و تنزیه المله، تهران: شرکت سهامی انتشار.
    10. نوری، شیخ فضل‌الله (1374). حرمت مشروطه، رسائل مشروطیت، به کوشش غلامحسین زرگری نژاد، تهران:کویر.
    11. واعظی، احمد (1378). حکومت دینی (تاملی در اندیشه سیاسی اسلام)، قم، نشر مرصاد.

    - مقالات

    1. آقایی جنت مکان، حسین (1401)، ماهیت و جایگاه اصول کلی حقوقی و کاربست آنها در حقوق کیفری ایران، مطالعات حقوق تطبیقی معاصر، 13(28)، 51-27.

    Doi: 10.22034/LAW.2022.47260.2966

    1. الهام، غلامحسین ( 1389). جایگاه حکم حکومتی در قانون اساسی.
    2. باوی، محمد (1387). چالش شریعت و مصلحت در اندیشه معاصر عرب، قم، موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان.
    3. خسرو پناه، عبدالحسین (1396). جایگاه مصلحت در حکومت ولایی، مجموعه مقالات، امام خمینی و حکومت اسلامی، احکام حکومتی و مصلحت، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
    4. شریفی، عنایت (1394). منشا الزام در احکام فقهی و شرعی، حقوق اسلامی، 12(44)، 67-87.
    5. غفاری، هدی (1391). نسبت میان حاکمیت شرع و حاکمیت قانون در نظام قضایی جمهوری اسلامی ایران، پژوهش حقوق، 14(36)، 107-132.
    6. کدیور، محسن (1382). شرع شورای نگهبان در برابر قانون مجلس، بازتاب اندیشه، ، 43، 62-55.
    7. گرجی، علی‌اکبر و جلیلوند، محمد شهاب (1397). بررسی معیار مشروطیت در دولت مدرن و جمهوری اسلامی ایران، دولت‌پژوهی، 4(16)، 145-174.

     Doi: 10.22054/tssq.2009.9594

    1. ملک افضلی اردکانی، محسن (1390). حکم حکومتی در قانون اساسی و جایگاه آن در حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران ، حکومت اسلامی، 62(4).
    2. موحد، محمدعلی (1350). نجم الدین طوفی و نظر تهوآمیز او در مورد نص شرعی و مصلحت اجتماعی، کانون وکلا، 116-117.
    3. نیکونهاد، حامد و زندیه، زهرا (1398). حکومت موازین اسلامی بر اطلاق و عموم اصول قانون اساسی در رویه فقهای شورای نگهبان؛ نگاهی رویه­ای به آثار نظارت شرعی بر اصول قانون اساسی، دانش حقوق عمومی، 8(24)، 132-109.

     Doi: 10.22034/qjplk.2019.175

    ب) منابع انگلیسی

    - Books

    • Ackerman, B. A. (2007). The Failure of the Founding Fathers, First Harvard University Press Paperback Edition.
    • Asad, M. (2011). The Principles of State and Government in Islam, Gibraltar: Dar al-Andalus Limited, New Edition.
    • al-Qaradawi, Y. (2015). Fiqh Daulah Menurut Perspektif Islam, Selangor: Percetakan Mihas Sdn Bhd.
    • AnNaim, A. (2008). Islam and the Secular State Negotiating the Future of Sharia, Harvard University Press.
    • Bagby, (1986). Utility in Classical Islamic Law: The Concept of 'Maslahah' in Usul Al-Fiqh.
    • Brennan, W. J. (1985). The Constitution of the United States: Contemporary Ratification, in Levinson & Mailloux.
    • Fadl, K.A. (2002). The Human Rights Commitment in Modern Islam, Published in Human Rights and Responsibilities, Edited by Joseph Runzo, Nancy M. Martin and Arvind Sharma, Oxford: One World Publications.
    • Maududi, S.A. (1960). Islamic Law and Constitution. Lahore, Islamic Publications.
    • Nelson, B. (2016). The Depiction of Unwritten Law, Waterloo, Ontario, Canada.

    - Articles

    1. Busari, J. (2021). Sharia as Customary Law? An Analytical Assessment from the Nigerian Constitution and Judicial Precedents, Ahkam, 1(21). Doi:10.15408/ajisv21i1.18815
    2. Emon, A. M. (2004). Natural Law and Natural Rights in Islamic Law, Cambridge University Press, Journal of Law and Religion, 2(20), 351-395. Doi: 10.2307/4144668
    3. George, R. P. (2001). Natural Law, the Constitution, and the Theory and Practice of Judicial Review, Fordham L. Rev, 6(69), 2269-2283.
    4. Kamali, M. H. (2010). Constitutionalism and Democracy: An Islamic Perspective, Paper presented at the International Conference on Religion, Law and Governance in Southeast Asia, Kuala -Lumpur: International Institute of Advanced Islamic Studies, 2(1), 18-45. Doi: 10.52282/icrv2i1.678
    5. Khan, A (2010). The Quran and the Constitution”, Tulane Law Review, 1(85). Doi: 10.2139/ssrn.1657164
    6. Krawietz, B & Helmut, R. (2008). Islam and the Rule of Law, Between Sharia and Secularization.
    7. Lloyd, C. (2008). English Common Law and Islamic Sharia: Principled Agreement in the Path to Wards
    8. Lombardi, C. B. (2013). Constitutional Provisions Making Sharia “A” or “The” Chief Source of Legislation: Where Did They Come From? What Do They Mean? Do They Matter?, U. INT’L L. REV, 28(3), 733-774.
    9. McLachlin, B (2006). Unwritten Constitutional Principles: What Is Going on?, NZJPIL, 4, 147-164.
    1. Millen, R. (2005). The Independence of the Bar: An Unwritten Constitutional Principle, La Rev Du Barreau Canadien, 84.
    2. Morey, W. C. (1891). The Genesis of a Written Constitution, The Annals of the American Academy of Political and Social Science, 1.
    3. Musa A. S. (2018). Constitutional Law: An Overview of the Islamic Approach and Its Contemporary Relevance, Faculty of Sariah and Law, University Sains Islam Malaysia (USIM), Malaysia, Education and Humanities Research, 192. Doi:10.2991/icils-18.2018.6
    1. Oraegbunam, I. K. E. (2015). Islamic Criminal Law and Constitutionalism in Nigeria: Any Lessons from Turkey?, Journal of Law, Policy and Globalization, 33.
    2. 45- Pek, J. (2008). Things Better Left Unwritten?, Constitutional Text and The Rule of Law, 6(83).
    3. Pryor, J. (2007). Unwritten Constitutions?, European Journal of English Studies, 11(1), 79-92. Doi: 10.1080/138255706011­83401
    4. Quraishi, A. (2006). Interpreting the QUR’AN and tThe Constitution: Similarities in the Use of Text, Tradition, and Reason in Islamic and American Jurisprudence, Cardozo Law Review. Doi:10.2139/ssrn.963142
    5. Sherry, S. (1987). The Founders' Unwritten Constitution, The University of Chicago, 4(54), 1127-1177.
    6. Young, E. A. (2007). The Constitution Outside the Constitution, The Yale Law Journal, 408-473.
    7. Walters, M. D. (2001). The Common Law Constitution in Canada: Return of Lex non Scripta as Fundamental Law, University of Toronto Law Journal, 91(51). Doi:10.2307/­826038