مطالعۀ تطبیقی شرط اخراج بعضی از موقوف‌علیهم از سوی واقف در حقوق ایران و فقه اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشهد

2 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی مدرسۀ عالی نواب مشهد

چکیده

به محض انشای وقف، حق عینی که بین واقف و مال موقوفه بوده، ازبین می‌رود و مال موقوفه به ملکیت شخصیت حقوقی وقف درمی‌آید. از این رو، بدون تردید واقف نمی‌تواند در وقف هیچ تصرفی بنماید، ازجمله نمی‌تواند برخی از موقوف‌علیهم را از شمار موقوف‌علیهم خارج کند. اما این سؤال مطرح می‌شود که آیا واقف می‌تواند با شرط ضمن انشای وقف، این حق را برای خود محفوظ نگاه دارد که هرگاه خواست، بتواند برخی از موقوف‌علیهم را اخراج کند یا خیر؟ قانون مدنی در پاسخ به این پرسش سکوت کرده است. فقها و محققان در پاسخ به آن اختلاف نظر دارند؛ گروهی این شرط را صحیح قلمداد کرده و دسته‌ای بر این باورند که چنین شرطی باطل است و برخی بین موقوف‌علیهم صغیر و کبیر قائل به تفصیل شده‌اند. در پژوهش حاضر که مبتنی بر روش توصیفی‌ـ تحلیلی است این نتیجه به‌دست آمده است که هرگاه شرط اخراج بعضی از موقوف‌علیهم با ارائۀ معیاری باشد که بعد از وقف، خود‌به‌خود بعضی از موقوف‌علیهم اخراج شوند، این شرط صحیح است و هرگاه مفاد شرط، دادن اختیار به واقف برای اخراج بعضی از موقوف‌علیهم باشد، چنین شرطی باطل و بلااثر است.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. الف) فارسی
    - کتاب‌ها
    1. بیات، فرهاد، و بیات، شیرین، شرح جامع قانون مدنی براساس نظریات علمای برجستۀ حقوق، (تهران: ارشد، چ 10، 1395).
    2. جعفر لنگرودی، محمدجعفر، مجموعه محشی قانون مدنی، (تهران: کتابخانۀ گنج دانش، چ 1، 1379).

    - مقاله‌ها

    1. ادیبی‌مهر، محمد و رحمانی، حامد «تحلیل مبانی حقوقی نحوه تولیت وقف خاص، با رویکردی به قانون مدنی و قانون اوقاف»، مطالعات حقوق تطبیقی معاصر، ش 9، (1393).
    2. مقدامی، محمدمهدی و فهیمی، زهره «بررسی عوامل و حکم تبدیل وضعیت موقوفه و ادارۀ آن در فقه و حقوق موضوعه ایران»، مطالعات حقوق تطبیقی معاصر، ش 19 (1398).
    ب) عربی
    1. قرآن کریم.
    2. آخوند خراسانى، محمدکاظم، کتاب فی الوقف، (قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، چ 1، 1413).
    3. ابن ادریس، محمد‌بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، (قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، چ 1، 1407).
    4. ابن حمزه، محمد، الوسیلة إلى نیل الفضیله، (قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی (ره)، چ 1، 1408).
    5. اردبیلى، احمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، (قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، چ 1، 1403).
    6. اصفهانى، سید ابوالحسن، وسیلة النجاة مع حواشی الامام الخمینی، (قم: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی ره، چ 1، 1422).
    7. اصفهانى، سید ابوالحسن، وسیلة النجاة مع حواشی الگلپایگانی، (قم: چاپخانۀ مهر، چ 1، 1393).
    8. ایروانى، على، حاشیة المکاسب، (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چ 1، 1406).
    9. بحرانى، حسین، الأنواراللوامع فی شرح مفاتیح الشرائع، (قم: مجمع البحوث العلمیه، چ 1، بی‌تا).
    10. بحرانى، یوسف، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، (قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، چ 1، 1405).
    11. بهجت، محمدتقى، جامع المسائل، (قم: دفتر آیت‌الله بهجت، چ 2، 1426).
    12. تبریزى، جواد‌بن على، منهاج الصالحین، (قم: مجمع الإمام المهدی (عج)، چ 2، 1426).
    13. حر عاملی، محمدحسن، وسائل الشیعه، (قم: مؤسسۀ آل البیت (ع)، چ 1، 1409)
    14. حکیم، سید محسن، منهاج الصالحین، (بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، چ 1، 1410).
    15. حکیم، سید محمدسعید، منهاج الصالحین، (بیروت: دار الصفوة، چ 1، 1415).
    16. حلی، یحیی‌بن سعید، الجامع للشرائع، (قم: مؤسسة سید الشهداء العلمیة، چ 1، 1405).
    17. خمینی، سید روح‌الله، زبده الاحکام، (تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، چ 1، 1404).
    18. خمینی، سید روح الله، تحریر الوسیله، (قم: مؤسسة تحقیقات دارالعلم، چ 1، بی تا)
    19. خوانسارى، سید احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، (قم: مؤسسۀ اسماعیلیان، چ 2، 1405).
    20. خویى، سید ابوالقاسم، منهاج الصالحین، (قم: نشر مدینة العلم، چ 28، 1410).
    21. روحانی، سید صادق، فقه الصادق علیه السلام، (قم: دار الکتاب ـ مدرسه امام صادق علیه‌‌السلام، 1412).
    22. روحانی، سید صادق، منهاج الصالحین، (بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا).
    23. سبحانی، جعفر، المختار فی أحکام الخیار، (قم: مؤسسۀ امام صادق علیه‌السلام، چ 1، 1414).
    24. سبزوارى، سید عبد‌الأعلى، جامع الأحکام الشرعیة، (قم: مؤسسه المنار، چ 9، بی‌تا).
    25. سبزوارى، سید عبد‌الأعلى، مهذّب الأحکام، (قم: مؤسسۀ المنار، چ 4، 1413).
    26. سلاّر دیلمى، مقداد، المراسم العلویة و الأحکام النبویة، (قم: منشورات الحرمین، چ 1، 1404).
    27. سید یزدى، محمدکاظم، تکملة العروة الوثقى، (قم: کتابفروشى داورى، چ 1، بی‌تا).
    28. سیستانى، سید على، منهاج الصالحین، (قم: دفتر حضرت آیت‌الله سیستانى، چ 5، 1417).
    29. سیفى مازندرانى، على‌اکبر، دلیل تحریر الوسیلة؛ الوقف، (بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا).
    30. سیوری حلی، مقداد، التنقیح الرائع، (قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی (ره)، چ 1، 1404).
    31. شهید اول، محمد بن مکى، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، (قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، چ 2، 1417).
    32. شهید ثانى، زین‌الدین، حاشیة الإرشاد، (قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، چ 1، 1414).
    33. شهید ثانى، زین‌الدین، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، (قم: مؤسسۀ المعارف الاسلامیه، چ 1،1413).
    34. شیرازى، سید صادق، التعلیقات على شرائع الإسلام، (قم: انتشارات استقلال، چ 6، 1425).
    35. صافى گلپایگانى، لطف‌الله، هدایة العباد، (قم: دار القرآن الکریم، چ 1، 1416).
    36. طباطبایى، سید على، الشرح الصغیر فی شرح مختصر النافع؛ حدیقة المؤمنین، ج2، (قم: انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى قدس سره، چ 1، 1409).
    37. طباطبایى، سید على، ریاض المسائل، (قم: مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام، چ 1، 1418).
    38. طوسى، محمد‌بن حسن، تهذیب الأحکام، (تهران: دار الکتب الإسلامیة، چ 4، 1407).
    39. طوسی، محمد‌بن حسن، المبسوط فی الفقه الامامیه، (تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، چ 3، 1387).
    40. طوسی، محمد‌بن حسن، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوى، (بیروت: دار الکتاب العربی، چ 2، 1400).
    41. عاملى، سید جواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، (قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، چ 1، 1419).
    42. علامه حلّى، حسن‌بن یوسف، إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان، (قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، چ 1، 1410).
    43. علامه حلی، حسن‌بن یوسف، تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، (تهران: مؤسسۀ چاپ و نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چ 1، 1411).
    44. علامه حلی، حسن‌بن یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة، (قم: مؤسسۀ صادق (ع)، چ 1، 1420).
    45. علامه حلی، حسن‌بن یوسف، تذکرة الفقهاء، (قم: مؤسسۀ آل البیت ع، چ 1، 1414).
    46. علامه حلی، حسن‌بن یوسف، تلخیص المرام فی معرفه الاحکام، (قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، چ 1، 1421).
    47. علامه حلی، حسن‌بن یوسف، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، (قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، چ 1، 1413).
    48. فاضل آبی، حسن، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، (قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، چ 3، 1417).
    49. فاضل لنکرانى، محمد، تفصیل الشریعة؛ الوقف،الوصیة،الأیمان و النذور،الکفارات،الصید، (قم: مرکز فقهى ائمه اطهار علیهم السلام، چ 1، 1424).
    50. فیاض، محمداسحاق، رساله توضیح المسائل، (قم: انتشارات مجلسى، چ 1، 1426).
    51. فیاض، محمداسحاق، منهاج الصالحین، (بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا).
    52. فیض کاشانى، محمدمحسن، مفاتیح الشرائع، (قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی (ره)، چ 1، بی‌تا).
    53. قطان حلی، محمد، معالم‌الدین فی فقه آل یاسین، (قم: مؤسسۀ امام صادق (ع)، چ 1، 1424).
    54. کاشف الغطاء، احمد، سفینة النجاة و مشکات الهدی و مصباح السعادات، (نجف: مؤسسۀ کاشف الغطاء، چ 1، 1423).
    55. کاشف الغطاء، حسن‌بن جعفر، أنوار الفقاهة؛ کتاب الوقف، (نجف اشرف: مؤسسۀ کاشف الغطاء، چ 1، 1422).
    56. کاشف الغطاء، عباس، منهل الغمام فی شرح شرائع الاسلام، (نجف: مؤسسۀ کاشف الغطاء، چ 1، 1424).
    57. کاشف الغطاء، محمد حسین، تحریرالمجلة، ج2، (نجف: المکتبه المرتضویه، چ 1، 1359ق).
    58. کیدرى، قطب‌الدین، إصباح الشیعة بمصباح الشریعة، (قم: مؤسسۀ امام صادق (ع)، چ 1، 1416).
    59. کلینی، محمد‌بن یعقوب، الکافی، (تهران: دار الکتب الإسلامیة، چ 4، 1407).
    60. گلپایگانى، سید محمدرضا، هدایة العباد، (قم: دار القرآن الکریم، چ 1، 1413).
    61. لاری، سید عبدالحسین، التعلیقه علی المکاسب، (قم: مؤسسۀ المعارف الاسلامیه، چ 1، 1418).
    62. مامقانی، ملا عبد‌الله، نهایة المقال فی تکملة غایة الآمال، (قم: مجمع الذخائر الاسلامیه، چ 1، 1350).
    63. محقق اصفهانی، محمدحسین، حاشیه کتاب المکاسب، (قم: انوار الهدی، چ 1، 1418).
    64. محقق اول، جعفر‌بن حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، (قم: مؤسسة المطبوعات الدینیة، چ 6، 1418).
    65. محقق اول، جعفر‌بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، (قم: مؤسسۀ اسماعیلیان، چ 2، 1408).
    66. محقق ثانى، علی‌بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، (قم: مؤسسۀ آل البیت (ع)، چ 2، 1414).
    67. مغنیه، محمدجواد، الفقه على المذاهب الخمسة، (بیروت: دار التیار الجدید ـ دار الجواد، چ 10، 1421).
    68. مغنیه، محمدجواد، فقه الإمام الصادق علیه السلام، (قم: مؤسسۀ انصاریان، چ 2، 1421).
    69. موسوی گلپایگانى، سید محمدرضا، هدایة العباد، (قم: دار القرآن الکریم، چ 1، 1413).
    70. نائینى، میرزا محمدحسین و عراقی ضیاءالدین، الرسائل الفقهیة، (قم: انتشارات مؤسسۀ معارف اسلامی امام رضا (ع)، چ 1، 1421).
    71. نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، (بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ 7، 1404).
    72. وحید خراسانى، حسین، منهاج الصالحین، (قم: مدرسۀ امام باقر علیه السلام، چ 5، 1428).
مطالعات حقوق تطبیقی معاصر
دوره 13، شماره 29
دی 1401
صفحه 279-304

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار