تأملی جامعه‌شناختی بر چرایی گذار از «حاکم شرع مقتدر» به «قاضی دیوان‌سالار» در ایران پس از انقلاب

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

2 دکتری حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد

3 استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

در مطالعات مرسوم حقوق کیفری دگرگونی‌هایی که در قلمروی نمادها و مفاهیم مرتبط با مجازات به وقوع می‌پیوندد، اغلب نتیجه تحولات فنی- علمی و توسعه مطالعات جرم-شناختی-کیفرشناختی دانسته می‌شوند. این یک زاویه‌ی نگاه در مورد تحولاتی است که نظام کیفری در گذر زمان به خود می‌بیند. اما، همچنان زوایای دیگری از تحلیل وجود دارند که در قالب نگرشی نظام‌وار بر پیوندهای عمیق میان خرده‌نظام کیفر و سایر پدیدارهای اجتماعی تأکید می‌کنند که در آن، پدیدار کیفر در چارچوب ساختار نظام اجتماعی و نیز به واسطه‌ی پیوندهایش با خرده‌نظام‌های دیگر شناخته می‌شود. بر این اساس، تحولاتی که در قلمروی خرده‌نظام کیفری رخ می‌دهد می‌تواند انعکاسی از تحولات صورت‌گرفته در بطن سایر خرده-نظام‌ها باشد.
با تکیه بر چارچوب ادراکی پیش‌گفته می‌توان از چرایی یک دگرگونی قابل تأمل در قلمروی خرده‌نظام مجازات در ایران پس از انقلاب رمزگشایی کرد: جابه‌جایی «حاکم شرع مقتدر» با «قاضی محدود شده در قالب قواعد متعدد». این دگرگونی بزرگ در حوزه حقوق کیفری، بیانگر تحولاتی عمیق‌تر در ساختار نظام اجتماعی و به ویژه، ساختار قدرت در ایران پس از انقلاب است. پژوهش حاضر تلاش می‌کند تا با تکیه بر ملاحظات جامعه‌شناسی کیفر، چرایی این دگرگونی قابل تأمل را کالبدشکافی کند.
کلیدواژه‌ها: حاکم شرع مقتدر، قاضی دیوان‌سالار، نزاع گفتمانی قدرت، تحولات ساختاری قدرت، دیوان‌سالاری اداری.

کلیدواژه‌ها


  1. الف) فارسی

    - کتاب‌ها

    1. آبراهامیان، یرواند، تاریخ ایران مدرن، (تهران: نشر نی، چ 12، 1394).
    2. آجودانی، ماشاالله، مشروطه‌ی ایرانی، (تهران: اختران، چ 11، 1398).
    3. بشیریه، حسین، زمینه‌های اجتماعی انقلاب ایران، (تهران: نگاه معاصر، چ 4، 1395).
    4. خلخالی، صادق، ایام انزوا؛ خاطرات آیت‌الله خلخالی، اولین حاکم شرع دادگاه‌های انقلاب، (تهران: سایه، چ 1، 1380).
    5. خمینی، روح‌الله، ولایت فقیه، (تهران: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، بی تا).
    6. رفیع‌پور، فرامرز، توسعه و تضاد (کوششی در جهت تحلیل انقلاب اسلامی و مسائل اجتماعی ایران)، (تهران: شرکت سهامی انتشار، چ 6، 1384).
    7. ساداتی، سید محمدجواد، مجازات و کنترل اجتماعی (تبارشناسی پیوند قدرت و واکنش‌های کیفری)، (تهران: میزان، چ 1، 1398).
    8. علیزاده، عباسعلی، تاریخ شفاهی قوۀ قضائیه سی سال پس از انقلاب اسلامی، (تهران: مؤلف، چ 1، 1389).
    9. فوکو، میشل، مراقبت و تنبیه؛ تولد زندان، مترجمان: نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، (تهران: نشر نی، چ 15، 1397).
    10. گیدنز، آنتونی، جامعه‌شناسی، مترجم: منوچهر صبوری، (تهران: نشر نی، چ 30، 1395).

    11. مرکز تحقیقات شورای نگهبان، مجموعۀ نظرات شورای نگهبان در مورد مصوبات مجلس شورای اسلامی (دورۀ اول)؛ خرداد 1359 تا خرداد 1363، (تهران: معاونت تدوین، تنقیح و انتشارات قوانین و مقررات معاونت حقوقی ریاست جمهوری، چ 1، 1390).

    12. مطهری، مرتضی، استاد مطهری و روشنفکران، (تهران: صدرا، چ 1، 1374).

    13. نورپور، محسن، تحلیل جامعه‌شناختی پیوند میان تحول در گفتمان‌های حاکم و تحول در مجازات‌های بدنی در ایران، رسالۀ دکتری، رشتۀ حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد، (1399).

    14. وبر، ماکس، دین، قدرت، جامعه، مترجم: احمد تدین، (تهران: هرمس، چ 1، 1384).

    - مقالات

    15. جوان جعفری بجنوردی، عبدالرضا، «تحولات جامعه‌شناسی کیفر: از دورکهایم تا گارلند»، در: علی حسین نجفی ابرندآبادی (زیر نظر)، دایره‌المعارف علوم جنایی (مجموعۀ مقالات)، تهران: میزان، (1392).

    16. ساداتی، سید محمدجواد؛ نجفی ابرندآبادی، علی‌حسین؛ نوبهار، رحیم، «تبارشناسی پیوند کیفر و قدرت در نظام حقوقی ایران»، مطالعات حقوق کیفری و جرم‌شناسی، دورۀ 4، ش 1، پیاپی 8 (1396).

    17. ساداتی، سیدمحد جواد و نوبهار، رحیم، «تاملی در زمینه­های شکل­گیری سیاست کیفری سخت­گیرانه در دهه نخست انقلاب اسلامی»، نشریه مطالعات حقوقی معاصر، سال نهم، شماره هفدهم(1397)

    18. مهرپور، حسین، «سرگذشت تعزیرات (نگرشی بر سیر قانون‌گذاری تعزیرات) در جمهوری اسلامی ایران»، در: حسین مهرپور، دیدگاه‌های جدید در مسائل حقوقی، تهران: اطلاعات، (1387).

    ب) انگلیسی

    1. Newman, Graeme, “Khomeini and criminal justice: Notes on crime and culture”, Journal of criminal law and criminology, Vol 43, 1982.
    2. Peter, Rudolph, Crime and punishment in Islamic law: Theory and practice from the sixteenth to the twenty first century, Cambridge university press, 2005.
    3. Weber, Max, Economy and Society: An Outline of Interpretive Sociology, Edited by: Guenther Roth and Claus Wittich, Bedminster press, 1968.

    ج) منابع اینترنتی

    22. تبریزی، «کشف المراد من المشروطه و الاستبداد»، برگرفته از پایگاه اطلاعاتی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران به آدرس اینترنتی زیر: (آخرین بازدید در تاریخ 3 مرداد ماه 1399)

    http://dl.nlai.ir/UI/2d77fa8a-925b-43e3-b03d-08e30bd56c56/ catalogue.aspx

    23. فرازمند، علی (1385)، دیوان‌سالاری و انقلاب: مورد ایران اسلامی، پرتال امام خمینی به آدرس تارنمای اینترنتی زیر: (آخرین بازدید در تاریخ 14 مرداد ماه 1399)

    http://www.imam-khomeini.ir/fa/n128316/