بررسی و تحلیل مثلیت پول‌های اعتباری از دیدگاه فقهی- حقوقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قم

2 استادیار، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قم

چکیده

پول موضوع برخی از احکام فقهی و حقوقی است و نظریه‌های فقهی موجود که برای پول با ماهیت گذشته و حالت ثبات نسبی ارزش ارائه شده‌اند، پاسخگوی نیازهای واقعی در وضعیت فعلی نیستند. بررسی تحلیلی وظایف پول نشان می‌دهد که مقدار ذخیره ارزش، نیز جزء وظایف آن می‌باشد و نظریه قدرت خرید درباره ماهیت پول به دلایلی ترجیح دارد که فقیه بدون شناخت ماهیت امروزی آن نمی‌تواند درباره‌اش حکمی صائب صادر کند، فقیه برای دستیابی به حکم صحیح هر پدیده نخست باید موضوع آن حکم را به‌طور کامل بشناسد. ماهیت پول امروز اساساً متفاوت از ماهیت پول چهاده قرن پیش است، بالتبع احکام آن نیز دگرگونی اساسی می‌یابد، از این‌رو شناخت ماهیت آن اهمیت ویژه‌ای یافته است. موضوع کاهش ارزش پول و لزوم جبران یا عدم جبران کاهش ارزش پول مورد توجه محافل اقتصادی و فقهی است‌ حال سؤا‌ل این است‌ که مقوّم مثلیت پول‌های اعتباری چیست؟ قدرت خرید است یا ارزش اسمی و ظاهری آن؟ آیا مقدار ذخیره ارزش نیز جزء وظایف پول اعتباری است؟ مخالفان جبران کاهش ارزش، پول را از مثلیات می‌دانند‌ و ارزش اسمی را مقوم مثلیت می‌شمارند و جبران کاهش ارزش پول را مصداق ربا می‌دانند و در مقابل، طرفداران لزوم کاهش ارزش، پول را مثلی می‌دانند ولی ارزش حقیقی یا قدرت‌خرید را مقوم مثلیت پول‌های اعتباری می‌شمارند، از این‌رو لزوم جبران ‌کاهش ارزش ‌را مصداق ربا نمی‌شمارند با توجه به این‌که کاهش ارزش پول، جزء اصل دین بوده و در مادۀ 522ق.م مطالبۀ خسارت برای دیون پولی پذیرفته شده است. پس علاوه بر مطالبۀ میزان کاهش ارزش پول، می‌توان خسارت مفروض قانونگذار را که در مادۀ 522 ق.آ.د.م پیش‌بینی شده مطالبه کرد. در این مقاله ادله موافقان و مخالفان دخالت قدرت خرید در تقویم مثلیّت پول‌های اعتباری به همراه نقد و بررسی و به روش توصیفی-تحلیلی و گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای بیان شده است.

کلیدواژه‌ها


  1. الف) فارسی

    - کتاب‌ها

    1. بهشتی، سید محمدحسین، اقتصاد اسلامی، (تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1378).
    2. جعفری لنگرودی، محمد،ترمینولوژی حقوق، (تهران: انتشارات گنج دانش، 1388).
    3. حائری شاهباغ، علی، شرح قانون مدنی، (تهران: کتابخانۀ گنج دانش، 1382).
    4. حکیم، سید محسن، نهج الفقاهه، (قم: انتشارات 22بهمن، 1406 ق).
    5. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه،پول در اقتصاد، (تهران: سمت، 1374).
    6. شهیدی، مهدی، آثار قراردادها و تعهدات، (تهران: مجمع علمی وفرهنگی مجد، 1382).
    7. شهیدی، مهدی، سقوط تعهدات، (تهران: کانون وکلای دادگستری مرکز، 1373).
    8. صدر، سید کاظم، اقتصاد صدر اسلام، (تهران: دانشگاه شهید بهشتی، 1374).
    9. طیبیان، محمد، اقتصاد کلان، (تهران: انتشارات سازمان برنامه وبودجه، 1367).
    10. کاتوزیان، ناصر، قواعد عمومی قراردادها، (تهران: انتشارت به‌نشر، 1368).
    11. موسایی، میثم، ربا و کاهش ارزش پول، (تهران: پژوهشکدۀ اقتصاد تربیت مدرس، 1383).
    12. نظری، حسن؛ میرجلیلی، سید حسین؛ داوودی، پرویز؛ پول در اقتصاد اسلام، (تهران: سمت، 1374).
    13. یوسفی، احمدعلی، ربا و تورم، (قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1381).
    14. یوسفی، احمدعلی،ماهیت پول، (قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1377).

    - مقالات

    1. آصفی، محمدمهدی، «پول و پژوهش‌های جدید فقهی»، مجلۀ فقه اهل بیت، ش 7 (1375).
    2. تبریزی، ابوطالب؛ موسوی بجنوردی، سید محمدحسین؛ آصفی، محمد، «احکام فقهی پول»، مجلۀ فقه اهل بیت، ش 7 (1375).
    3. تلخابی، مجید و ناظمی، محمدحسین، «قاعدۀ اقدام و جبران تورم»، دوفصلنامۀ علمی- ترویجی مطالعات فقه امامیه، سال چهارم، ش 6 (1395).
    4. توسلی، محمداسماعیل، «بررسی و نقد نظریه‌های برخی از اندیشه‌وران اسلامی دربارۀ ماهیت پول»، اقتصاد اسلامی، ش 19 (1384).
    5. توسلی، محمد اسماعیل، «تحلیل ماهیت پول»، اقتصاد اسلامی، ش 48 (1391).
    6. داوودی، پرویز و موسایی، میثم، «پژوهشی دربارۀ ربا و جبران کاهش ارزش قدرت خرید پول»، پژوهشنامۀ علوم اجتماعی، ش 15 (1379).
    7. سبحانی، حسن و قائمی‌نیا، علی‌اصغر، «پول در اقتصاد اسلامی از دید اعتباریات علامه طباطبایی»، مجلۀ پژوهشهای اقتصاد اسلامی، ش 63 (1395).
    8. سبحانی، جعفر، «نظرخواهی از فقها پیرامون مسائل فقهی وحقوقی ناشی از کاهش ارزش پول»، مجله رهنمون، ش 6 (1372).
    9. سکوتی نسیمی، رضا و شمالی، نگار، «جایگاه عدم‌النفع در نظام حقوق ایران»، مجلۀ فقه و حقوق اسلامی، ش 2 (1390).
    10. صالحی مازندرانی، محمد، «بررسی احکام فقهی پول»، مجلۀ فقه اهل بیت، قم، ش 9 (1376).
    11. عابدی، محسن و امام جزایری، سید محمدرضا، «تأثیر مفهوم غصب بر حکم عدم‌النفع از منظر فقهی»، مقالات و بررسیها، ش 76 (1383).
    12. غریبه، علی، «بررسی فقهی- حقوقی قابلیت مطالبۀ میزان کاهش ارزش پول در خسارت تأخیر تأدیه»، فصلنامۀ تخصصی فقه و تاریخ تمدن، ش 16 (1387).
    13. موسوی بجنوردی، سید محمد، «نظرخواهی از فقها پیرامون مسائل فقهی و حقوقی ناشی از کاهش ارزش پول»، مجلۀ رهنمون، ش 6 (1372).
    14. مدنی، سیما و عارفی مسکونی، علی، «ماهیت پول و جبران کاهش ارزش آن در فقه امامیه و حقوق ایران»، فصلنامۀ مطالعات علوم اجتماعی، خلخال، ش 4 (1397).
    15. هاشمی شاهرودی، سید محمود، «احکام فقهی کاهش ارزش پول»، مجلۀ فقه اهل بیت، ش 2 (1374).

    ب) عربی

    1. قرآن کریم، ترجمۀ الهی قمشه‌ای.
    2. آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایة الاصول، (قم: کتابفروشی اسلامیه، 1348).
    3. آل کاشف الغطاء، محمدحسین، تحریر المجله، (عراق: مکتبة المرتضویه، 1359).
    4. ابن منظور، محمد، لسان العرب، (بیروت: دارصاد، 1414 م).
    5. ابن سمنانی، علی‌بن محمد،روضة القضاه، ج 1، (بغداد: مطبعة ارشاد، 1389 ق).
    6. ابن قاضی، سماونة محمود بن اسرائیل،جامع الفصولین،ج 2، (کراچی: اسلامی، 1402 ق).
    7. انصاری شوشتری، شیخ مرتضی، المکاسب، ج 3، (قم: مؤسسۀ الهادی، 1418 ق).
    8. انیس، ابراهیم و دیگران، المعجم الوسیط، ج 2، (مصر، 1961 م).
    9. جبعی عاملی، زین‌الدین‌بن علی، الروضة البهیة فی شرح لمعة الدمشقیة، ج 7، (قم: اسماعیلیان، 1414 ق).
    10. جبعی عاملی، محمدبن مکی،دروس شرعیه فی فقه الامامیه، (قم: نشر اسلامی، 1412 ق).
    11. حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه، ج 6، (بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ 10، 1391 ق).
    12. حلی، حسن‌بن یوسف، تحریر الاحکام، ج 2، (مشهد: مؤسسۀ طوس للطباعة و النشر، بی‌‌تا).
    13. حمد شراره،عبدالجبار، احکام الغصب فی فقه الاسلامی، (قم: مکتبه اعلام الاسلامی، 1395 ق).
    14. خمینی (امام)، سید روح‌الله، تحریر الوسیلة، (قم: اسماعیلیان، 1409 ق).
    15. خمینی(امام)، سید روح‌الله، کتاب البیع، ج 1، (قم: اسماعیلیان، 1410 ق).
    16. خویی، ابوالقاسم، مصباح الفقاهه، (قم: انتشارات وجدانی، 1368).
    17. راوندی،قطب‌الدین، ابی الحسن سعیدبن هبةالله، فقه القرآن، مصحح: احمد حسینی شکوری، (قم: کتابخانۀ عمومی آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، 1405 ق).
    18. زکی‌الدین بدوی، ابراهیم، الربا المحرم فی الشریعة الاسلامیه، (بی‌تا).
    19. شربینی، محمد‌بن احمد،مغنی المحتاج، ج 2، (بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415 ق).
    20. سنهوری، عبدالرزاق احمد، مصادرالحق فی فقه الاسلامی، ج 1، (تهران: خرسندی، 1895 ق).
    21. شیخ شلتوت، محمود، الفتاوی، (قاهره: دارالشرق، 1395 ق).
    22. شرتونی، سعید، أقرب الموارد و الشوارد، ج 1، (بیروت: مکتبة اللبنان، 1413 ق).
    23. شویری لبنانی، ظاهر خیرالله، اللمع النواج، (بیروت: مطبعه النعمانیه، 1907 م).
    24. صدر، سید محمدباقر، الاسلام لایقود الحیات، (بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، بی‌تا).
    25. صاوی، احمد، بلغة السالک لمذهب الإمام مالک، ج 2، (قاهره: دارالفکر، 1201 ق).
    26. طباطبائی یزدی، سید محمدکاظم،حاشیة المکاسب، (قم: اسماعیلیان، 1410 ق).
    27. فاضل تونی، عبدالله، الوافی فی اصول الفقه، (قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1415 ق).
    28. کرکی (محقق)، علی،جامع المقاصد فی شرح القواعد، (قم: مؤسسۀ آل بیت، 1411 ق).
    29. محقق اصفهانی، محمدحسین، حاشیه بر مکاسب، (قم: ذوی القربی، 1410 ق).
    30. مرداوی، علی‌بن سلیمان، الانصاف فی معرفة الراجح من الخلاف، ج 6، (بیروت: دار الاحیاء التراث العربی، چ 2، 1980 م).
    31. مشکینی، علی،مصطلحات الفقه، (قم: نشر الهادی، 1377).
    32. مغنیه، محمدجواد، فقه الامام صادق، ج 2، (بیروت: دار التعارف للمطبوعات، بی‌تا).
    33. مُنذر قُحف، ربط الحقوق والالتزامات الآجلة بتغیر الاسعار، (العربیة السعودیه: المعهد الاسلامی للبحوث و التدریب البنک الاسلامی للتنمیه، چ 1، 1415 ق).
    34. موسوی بجنوردی، سید حسن، القواعد الفقهیه، (قم: نشر الهادی، 1402 ق).
    35. نائینی، محمدحسین، منیة الطالب فی شرح المکاسب، (قم: النشر الاسلامی، 1372).
    36. نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج 19، (بیروت: دار احیاء التراث العربیه، چ 7، 1404 ق).
    37. نووی، یحیی، منهاج الطالبین و عمدة المفتین فی الفقه، ج 1، (بیروت: دارالفکر، 1425 ق).