واکاوی فقهی حقوقی تخلف نماینده از حدود اختیارات مربوط به مَهر در نکاح دائم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

2 استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

3 کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

از نظر حقوق ایران ممکن است در مواردی قرارداد نکاح از سوی وکیل یا نمایندۀ قانونی شخص منعقد شود. در این شرایط، نماینده باید در چارچوب اختیارات قراردادی و قانونی خویش اقدام نماید. طبیعتاً در فرض دخالت نماینده در انعقاد نکاح دائم یکی از مسائلی که در قرارداد نکاح ذکر می‌‌شود، مهریه است. حال پرسش این است که ضمانت اجرای تخلف نماینده از اختیاراتش در خصوص مهریه چیست؟ این جستار با روشی توصیفی- تحلیلی به بررسی مسئلۀ یادشده از نظر فقهی و حقوقی پرداخته است. نتایج این پژوهش حاکی از این است که میان فقیهان در این زمینه اختلاف وجود دارد و در نظر اغلب فقیهان، تخلف وکیل از حدود اختیار خود در زمینۀ مهر موجب عدم نفوذ اصل قرارداد نکاح می‌‌شود. در مورد ولیّ قهری و سایر اولیای عقد نیز نظر واحدی در فقه امامیه وجود ندارد. قانون‌گذار ایران فقط در مورد تخلف وکیل نسبت به مهریه به عدم نفوذ نکاح در مادۀ 1073 تصریح و در مورد سایر نمایندگان سکوت اختیار کرده است. با بررسی و نقد ادلۀ نظریۀ یادشده، به اعتقاد نگارندگان، تخلف نماینده نسبت به مهر نمی‌تواند عدم نفوذ اصل قرارداد نکاح را به‌دنبال داشته باشد، بلکه با توجه به رکن نبودن مهریه و ادلۀ دیگری از قبیل رابطۀ تعدد مطلوب میان نکاح و مهر، صحت اصل نکاح و عدم نفوذ یا بطلان مهر اقوی است. بنابراین پیشنهاد می‌شود قانون‌گذار با اصلاح مادۀ 1073 قانون مدنی نفوذ قرارداد نکاح را در فرض تخلف نماینده از مهریه پذیرفته، در مورد سایر نمایندگان نیز اظهار نظر روشن نماید.

کلیدواژه‌ها


  1. ابن جنید، محمد (1416ق)، مجموعة فتاوى ابن جنید، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  2. ابن زهره حلبى، حمزة (1417ق)، غنیة النزوع، چاپ اول، قم: مؤسسۀ امام صادق علیه السلام.
  3. آخوند خراسانى، محمدکاظم (1409ق)، کفایة الأصول، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام.
  4. اراکى، محمدعلى (1419ق)، کتاب النکاح، چاپ اول، قم: نور نگار.
  5. آشتیانى، میرزا محمدحسن (1403ق)، بحر الفوائد، چاپ اول، قم: انتشارات کتابخانه آیه‌الله مرعشى نجفى.
  6. اصفهانى، سید ابوالحسن (1422ق)، وسیلة النجاة، چاپ اول، قم: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره.
  7. اصفهانى، فتح‌الله (1410ق)،  قاعدة لاضرر، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  8. امامی، سید حسن (1377)، حقوق مدنی، جلد چهارم، تهران: اسلامیه.
  9. انصاری، مرتضى (1415ق)، کتاب النکاح، چاپ اول، قم: کنگرۀ جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
  10. انصاری، مسعود و طاهری، علی‌محمد (1388)، مجموعۀ دانشنامۀ حقوق، دانشنامۀ حقوق خصوصی، جلد دوم، چاپ سوم، تهران: انتشارات جنگل، جاودانه.
  11. بحرانى، یوسف (1405ق)، الحدائق الناضرة، جلد23 و 24، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  12. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1376)، حقوق خانواده، تهران: گنج دانش.
  13. جوادی آملی، عبدالله (1395)، مباحث فقه ـ نکاح ـ جلسۀ 111، 26 اردیبهشت 1395، قابل دستیابی در http://javadi.esra.ir، بازدید در تاریخ 17 شهریور 1398.
  14. جمعى از پژوهشگران (1426ق)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، زیر نظر سید محمود هاشمى، جلد دوم، چاپ اول، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام.
  15. حائری، سید کاظم (1380)، «مکان ذبح در حج»، مجلۀ فقه اهل بیت (ع)، شمارۀ 27.
  16. حائری شاهباغ، سید علی (1382)، شرح قانون مدنی، جلد دوم، تهران: گنج دانش.
  17. حسینى عاملى، سید جوادبن محمد (بی‌تا)، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، جلد پنجم، چاپ اول، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  18. حرّ عاملى، محمد (1412ق)، هدایة الأمة، جلد هفتم، چاپ اول، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
  19. خمینی، سید روح‌الله (1425ق)، تحریرالوسیله، جلد دوم، چاپ اول، قم: مطبوعات دارالعلم.
  20. خمینی، سید روح‌الله (بی‌تا)،  الرسائل، جلد اول، چاپ اول، قم: مؤسسۀ مطبوعاتى اسماعیلیان.
  21. خمینی، سید روح‌الله (1415ق)، بدائع الدرر، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
  22. خمینی، سید روح‌الله (1404ق)، زبده الاحکام، چاپ اول، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
  23. خوئى، سید ابوالقاسم (1410ق)، منهاج الصالحین، جلد دوم، چاپ بیست و هشتم، قم: نشر مدینة العلم.
  24. خوئى، سید ابوالقاسم (1418ق)، موسوعه، جلد 33، چاپ اول، قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی.
  25. سبحانى تبریزى، جعفر (1416ق)، نظام النکاح، جلد اول، چاپ اول، قم: مؤسسۀ امام الصادق (ع).
  26. سبزوارى، سید عبدالأعلى (1413ق)، مهذّب الأحکام، جلد 24، چاپ چهارم، قم: مؤسسۀ المنار.
  27. سند، محمد (1429ق)، سند العروة الوثقى- کتاب النکاح، جلد دوم، چاپ اول، تقریرات به قلم قیصر تمیمى و على محمود عبادى‌، قم: مکتبة فدک.
  28. سیستانى، سید على (1414ق)،  قاعدة لا ضرر و لا ضرار، چاپ اول، قم: دفتر آیه‌الله سیستانى.
  29. سیستانى، سید على (1417ق)،  منهاج الصالحین، جلد سوم، چاپ پنجم، قم: دفتر آیه‌الله سیستانى.
  30. سیوری حلی، مقداد (1404ق)،  التنقیح الرائع، جلد سوم، قم: انتشارات کتابخانۀ آیه‌الله مرعشى نجفى.
  31. شبیری زنجانی، سید موسی (1419ق)، کتاب نکاح، جلد 11، 12، 21 و 22، چاپ اول، قم: مؤسسۀ پژوهشی رای‌پرداز.
  32. شهید ثانى، زین‌الدین (1410ق)،  الروضة البهیة، جلد پنجم، چاپ اول، قم: کتابفروشى داورى.
  33. شهید ثانى، زین‌الدین (1413ق)، مسالک الأفهام‌، جلد 7 و 8، چاپ اول، قم: مؤسسة المعارف‌الإسلامیة.
  34. شیروی، عبدالحسین (1395)، حقوق خانواده، چاپ اول، تهران: سمت.
  35. صافى گلپایگانى، لطف‌الله (1416ق)، هدایة العباد، جلد دوم، چاپ اول، قم: دار القرآن الکریم.
  36. صفایی، سید حسین و امامی، اسد‌الله (1386)، مختصر حقوق خانواده، تهران: دانشگاه تهران.
  37. صفایی، سید حسین و امامی، اسد‌الله (1385)، حقوق خانواده، جلد اول، تهران: دانشگاه تهران.
  38. طباطبایى، سید على (1409ق)، الشرح الصغیر، جلد دوم، چاپ اول، قم: انتشارات کتابخانۀ آیه‌الله مرعشى نجفى.
  39. طباطبایى، سید على (1418ق)، ریاض المسائل، جلد دوازدهم، چاپ اول، قم: مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام.
  40. طباطبایی حکیم، سید محسن (1416ق)، مستمسک العروة الوثقى‌، جلد 12 و14، چاپ اول، قم: مؤسسة دارالتفسیر.
  41. طباطبایی حکیم، سید محسن (1410ق)، منهاج الصالحین، جلد دوم، چاپ اول، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
  42. طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم (1409ق)، العروه الوثقی، جلد دوم، چاپ دوم، بیروت: الاعلمی للمطبوعات.
  43.  (1387ق)، المبسوط، جلد چهارم، چاپ سوم، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
  44. طوسى، محمد (1407ق)، الخلاف، جلد چهارم، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  45. عراقى، آقا ضیاء‌الدین (1418ق)،  قاعدة لاضرر، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه.
  46. عراقى، آقا ضیاء‌الدین (1420ق)، مقالات الأصول، قم: مجمع الفکر الإسلامی.
  47. علامه حلّى، حسن (1413ق)، قواعد الأحکام، جلد سوم، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  48. علامه حلّى، حسن (1388ق)، تذکرة الفقهاء، چاپ اول، قم: مؤسسۀ آل البیت علیهم‌السلام‌.
  49. فاضل لنکرانى، محمدجواد (1421ق)، تفصیل الشریعة، چاپ اول، قم: مرکز فقهى ائمه اطهار علیهم‌السلام.
  50. فخر‌المحققین حلی، محمد (1387ق)، إیضاح الفوائد، جلد سوم، چاپ اول، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
  51. فرطوسى حویزى، حسین (1416ق)، التوضیح النافع، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  52. فیروزآبادى، سید مرتضى (1400ق)،عنایة الأصول، قم: کتابفروشى فیروزآبادى.
  53. فیض کاشانى، محمدمحسن (بی‌تا)، مفاتیح الشرائع، جلد دوم، چاپ اول، قم: انتشارات کتابخانۀ آیه‌الله مرعشى نجفی.
  54. قبولی درافشان، سید محمدمهدی و قبولی درافشان، سید محمدهادی (1391«بررسی لزوم یا عدم لزوم شرایط اساسی صحت قراردادها در مورد شروط ضمن عقد»، دانش حقوق مدنی، دورۀ اول، شمارۀ 1.
  55. کاشف الغطاء، حسن (1422ق)، أنوار الفقاهة، چاپ اول، نجف اشرف: مؤسسۀ کاشف الغطاء.
  56. کیدرى، قطب‌الدین محمد (1416ق)، إصباح الشیعة، چاپ اول، قم: مؤسسۀ امام صادق علیه‌السلام.
  57. کاتوزیان، ناصر (1388)، دورۀ حقوق مدنی خانواده، جلد اول، تهران: شرکت سهامی انتشار.
  58. کاتوزیان، ناصر (1394)، قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی، تهران: میزان.
  59. گلپایگانى، سید محمدرضا (1413ق)، هدایة العباد، جلد دوم، چاپ اول، قم: دارالقرآن الکریم.
  60. محقق حلی، جعفر (1408ق)، شرائع الإسلام، جلد دوم، چاپ دوم، قم: اسماعیلیان.
  61. محقق داماد، سید مصطفی (بی‌تا)، بررسى فقهى حقوقی خانواده‌، چاپ اول، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
  62. محقق داماد، سید مصطفی؛ قنواتی، جلیل؛ وحدتی شبیری، سید حسن؛ عبدی‌پور فرد، ابراهیم (1389)، حقوق قراردادها در فقه امامیه، جلد دوم، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با همکاری سمت.
  63. محقق سبزوارى، محمدباقر (1423ق)، کفایة الأحکام، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  64. محقق کرکى، علی (1414ق)، جامع المقاصد، جلد 12 و 13، چاپ دوم، قم: مؤسسة آل البیت.
  65. مدنی، سیّدجلال‌الدین (1385)، حقوق مدنی، تهران: پایدار.
  66. مرعشى نجفى، سید شهاب‌الدین (1406ق)، منهاج المؤمنین، جلد دوم، چاپ اول، قم: انتشارات کتابخانۀ آیه‌الله مرعشى نجفى.
  67. مروج جزائرى، سید محمدجعفر (1415ق)، منتهى الدرایه، جلد ششم، چاپ سوم، قم: مؤسسة دارالکتاب.
  68. مشکینى اردبیلی، میرزاعلى (1413ق)، قاعدة المیسور و نفی الضرر و الاجتهاد و التقلید، قم: کتاب‌فروشى لقمان.
  69. مغنیه، محمدجواد (1421ق)، فقه الإمام الصادق علیه السلام، جلد پنجم، چاپ دوم، قم: مؤسسۀ انصاریان.
  70. مکارم شیرازى، ناصر (1425ق)، أنوار الفقاهة، چاپ اول، قم: انتشارات مدرسة الإمام علی‌بن أبی طالب علیه‌السلام.
  71. مکارم شیرازى، ناصر (1424ق)، کتاب النکاح، جلد 1، 2 و 6، چاپ اول، قم: انتشارات مدرسه امام على‌بن ابى طالب علیه‌السلام.
  72. موسوی بجنوردی، سید حسن (1419ق)، القواعد الفقهیّه، جلد اول، چاپ اول، قم: نشر الهادی.
  73. موسوى عاملى، محمد (1411ق)، نهایة المرام، جلد اول، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  74. میرزاى قمى، ابوالقاسم (1427ق)، رسائل المیرزا القمی، جلد دوم، چاپ اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامى.
  75. نجفی، شیخ محمدحسن (1404ق)، جواهر الکلام، جلد 26، 29 و 31، چاپ هفتم، بیروت: دارإحیاء التراث العربی‌.

76. نراقی، مولی احمد (1417ق)، عوائد الأیام، چاپ اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامى.