بازخوانی جریان احکام فضولی در اعمال حقوقی إذنی در فقه و حقوق ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه اصفهان

2 دانشیار دانشگاه اصفهان

چکیده

وجود مواد مربوط به عقد فضولی در باب قواعد عمومی قراردادها برخی را بر آن داشته که احکام معاملات فضولی قابل تعمیم به تمامی انواع عقود است. اطلاق گزارۀ پیش‌گفته در مورد عقود إذنی از سوی فقهای متأخر مورد تردید قرار گرفته است. برخی قدرت إذن برای خلق عقد را زیر سؤال برده، تمامی عقود إذنی را نوعی ایقاع و عده‌ای إذن را به جهت رفع حکم تکلیفی حرمت و عدم ایجاد حکم وضعی، واقعۀ حقوقی دانسته‌اند. این دیدگاه‌ها جریان احکام فضولی در اعمال حقوقی إذنی را با اشکال مواجه کرده است. نگارندگان با تنقیح مفهوم، انواع و آثار اعمال حقوقی إذنی معتقدند إذن در روند تشکیل اراده قسمی از رضا است و چنانچه به ‌قصد انشا ختم شود، مصداق عمل حقوقی خواهد بود. از سوی دیگر، تعمیم جریان احکام فضولی به تمامی اقسام اعمال حقوقی موجب تعارض این باب از قواعد عمومی قراردادها با نظم عمومی خواهد بود. نویسندگان این مقاله برخلاف نظر رایج بین حقوق‌دانان بر این باورند که جریان فضولی در اعمال حقوقی إذنی تنها در صورتی امکان‌پذیر است که اثر عمل فضولی قابل استناد به آذن باشد. برای این منظور موضوع إذن باید مال متعلق به آذن بوده یا آنکه قابلیت استناد به آذن، متعلق قصد طرفین قرار گرفته باشد.

کلیدواژه‌ها


  1. اردبیلی (مقدس اردبیلی)، احمد‌بن محمد (1379)، مجمع الفائدة والبرهان فی شرح إرشاد الأذهان، جلد هفتم، چاپ سوم، قم: مؤسسۀ النشر الاسلامی.
  2. امیرخانی، شکیبا؛ باقری، احمد؛ امام، محمدرضا (1394)، «ایقاع فضولی»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، دورۀ هفتم، شمارۀ 13.
  3. انصاری، مرتضی (1415ق)، کتاب المکاسب، جلد پنجم، چاپ اول، قم: تراث الشیخ الأعظم.
  4. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1382)، فلسفه اعلی در علم حقوق، چاپ اول، تهران: گنج دانش.
  5. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1386)، الفارق، جلد اول، چاپ اول، تهران: گنج دانش.
  6. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، (1388)، دایره المعارف حقوق مدنی و تجارت، جلد اول، چاپ اول، تهران: گنج دانش.
  7. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1389)، حقوق تعهدات، چاپ چهارم، تهران: گنج دانش.
  8. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1390)، فلسفه حقوق مدنی، جلد دوم، چاپ اول، تهران: گنج دانش.
  9. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1392)، تأثیر اراده در حقوق مدنی، چاپ سوم، تهران: گنج دانش.
  10. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1393)، قوه قدسیه، چاپ اول، تهران: گنج دانش.
  11. حائری، کاظم (1423ق)، فقه العقود، جلد دوم، چاپ اول، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
  12. حسینی مقدم، سید عسکری (1387)، تعلیق در قراردادها، چاپ اول، قم: بوستان کتاب.
  13. حسینی، میر عبدالفتاح (1417ق)، العناوین الفقهیة، جلد دوم، چاپ اول، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
  14. حلی (علامه حلی)، حسن‌بن یوسف، (1413ق)، قواعد الأحکام، جلد اول، چاپ اول، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
  15. خمینی، روح‌الله (1410ق)، کتاب البیع، جلد دوم، چاپ چهارم، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
  16. خمینی، روح‌الله (1418ق)، کتاب البیع، تقریر محمدحسن قدیری، چاپ اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى (قدس سره).
  17. خمینی، مصطفی (1376)، البیع، جلد دوم، چاپ اول، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سره).
  18. خمینی، مصطفی (1376)، خیارات، جلد دوم، چاپ اول، قم: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سره).
  19. خویی، محمدتقی (1409ق)، الشروط و التزامات التبعة فی العقود، جلد اول، چاپ اول، بیروت: دار المورخ العربی.
  20. زبیدی، مرتضی (1414ق)، تاج العروس، جلد 34، چاپ اول، بیروت: دارلفکر.
  21. شهبازی، محمدحسین (1393)، مبانی لزوم و جواز اعمال حقوقی، چاپ اول، تهران: میزان.
  22. شهیدی، مهدی (1390)، سقوط تعهدات، چاپ ششم، تهران: مجد.
  23. شهیدی، مهدی (1391)، اصول قراردادها و تعهدات، چاپ ششم، تهران: مجد.
  24. شهیدی، مهدی (1393)، تشکیل قراردادها و تعهدات، چاپ دهم0، تهران: مجد.
  25. صدر، محمدباقر (1406ق)، دروس فی علم الأصول، جلد اول، چاپ سوم، بیروت: دارالکتاب اللبنانی.
  26. صفار، محمدجواد (1389)، قبض و اثر آن در عقود، چاپ اول، تهران: جنگل.
  27. صفار، محمدجواد و فتاحی، محمد (1391)، تنفیذ معامله «ماهیت، شرایط، آثار»، چاپ اول، تهران: جنگل.
  28. طباطبایی یزدی، محمدکاظم (1410ق)، حاشیۀ مکاسب، جلد دوم، چاپ اول، قم: نشر اسماعیلیان.
  29. عاملی، زین‌الدین ‌بن علی (1412ق)، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، جلد اول و دوم، چاپ اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزۀ علمیه.
  30. فصیحی‌زاده، علیرضا (1380)، اذن و آثار حقوقی آن، چاپ اول، قم: بوستان کتاب.
  31. فصیحی‌زاده، علیرضا و کیوانی، داریوش (1395)، «تحلیل فقهی حقوقی وضعیت ایقاع فضولی در روابط مالی و غیرمالی»، مطالعات حقوقی دانشگاه شیراز، دورۀ هشتم، شمارۀ 4.
  32. فصیحی‌زاده، علیرضا (1393)، نقد نظریۀ متعهد بودن وکیل به اجرای موضوع وکالت، با قافله عدالت (یادنامۀ دکتر ناصر کاتوزیان)، تبریز: ستوده.
  33. قمی، ابوالقاسم (1371)، جامع الشتات فی أجوبة السؤالات، جلد سوم، چاپ اول، تهران: کیهان.
  34. قنواتی، جلیل (1383)، مطالعۀ تطبیقی ایجاب و قبول، چاپ اول، قم: بوستان کتاب.
  35. کاتوزیان، امیرناصر، (1385)، قواعد عمومی قراردادها، جلد دوم، چاپ هفتم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
  36. کاتوزیان، امیرناصر (1389)، عقود معین، جلد چهارم، چاپ ششم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
  37. کاتوزیان، امیرناصر (1390)، ایقاع، چاپ پنجم، تهران: میزان.
  38. الشریف، محمدمهدی و سعیدی، فاطمه (1397)، «إذن عقدساز و إذن امانت‌ساز (کنکاشی پیرامون کارکردهای مختلف إذن)»، پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، دورۀ پنجم، شمارۀ2.
  39. محسنی، سعید (1390)، اشتباه در شخص طرف قرارداد، چاپ اول، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
  40. محقق داماد، مصطفی (1388)، قواعد فقه، جلد اول و دوم، چاپ 23، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
  41. محقق داماد، مصطفی؛ عبدی‌پور فرد، ابراهیم؛ قنواتی، جلیل؛ وحدتی شبیری، حسن (1389)، حقوق قراردادها در فقه امامیه، جلد دوم، چاپ اول و جلد اول، چاپ پنجم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  42. محقق کرکی، علی‌بن حسین (بی‌تا)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، جلد ششم، قم: مؤسسۀ آل بیت علیهم السلام لاحیا التراث.
  43. الموسوعة الفقهیه (1381)، جلد هشتم، چاپ اول، قم: مؤسسۀ دایره‌المعارف فقه اسلامى.
  44. موسوی بجنوردی، محمد (1388)، فقه مدنی، جلد دوم، چاپ اول، تهران: مجد.
  45. موسوی خویی، ابوالقاسم (1417ق)، مصباح الاصول، به تقریر محمد واعظ حسینی، جلد دوم، چاپ پنجم، قم: مکتب داوری.
  46. موسوی خویی، ابولقاسم (1377)، مصباح الفقاهه، به تحقیق محمدعلی توحیدی تبریزی، جلد چهارم، چاپ اول، قم: داوری.
  47. ناصری مقدم، حسین؛ قبولی درافشان، محمد تقی؛ محمودآبادی، صالحه (1391)، «جریان احکام و آثار معاملۀ فضولی در عقود إذنی»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال چهارم، شمارۀ 6.
  48. نائینی، محمدحسین (1373ق)، منیه الطالب فی حاشیه المکاسب، به تقریر موسی نجفی خوانساری، جلد اول، چاپ اول، قم: مکتب محمدیه.
  49. نائینی، محمدحسین (1413ق)، کتاب المکاسب و البیع، جلد دوم، چاپ اول، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
  50. نجفی ایروانی، میرزاعلی (1384)، حاشیه المکاسب، جلد اول، چاپ اول، تهران: کیا.
  51. نجفی، محمدحسن (1981م)، جواهرالکلام، جلد 27، چاپ هفتم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  52. نعمت‌اللهی، اسماعیل و مسعودیان‌زاده، رضا (1394)، «معیار بازشناسی عقد از ایقاع»، فقه و حقوق اسلامی، سال ششم، شمارۀ 11.

ب) انگلیسی

  1. Burdick, Francis M. (2000), The Law of Torts: A Concise Treatise on the Civil Liability at Common Law and Under Modern Statutes for Actionable Wrongs to Person and Property,1st Ed, Washington, D.C. Beard Books.

ج) اینترنتی

  1. https://www.eshia.ir/Feqh/Archive/text/shahroudi/osool/93/931015