بررسی جانشینی فرزندانِ فرزندان به‌جای والدین در ارث

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیأت علمی

چکیده

اختلاف در معنای واژۀ «ولد» دیدگاه‌های مختلفی پیرامون ارث فرزندانِ فرزندان را موجب شده است، زیرا از دیدگاه برخی از فقها واژۀ «ولد» افزون بر فرزند صلبی به نحو حقیقت فرزندِ فرزند را نیز دربر می‌گیرد. برخی دیگر نیز آن را مجازاً شامل فرزندانِ فرزندان می‌دانند و در مواردی مانند وقف بر فرزندان، خلع زن در مقابل حضانت یکی از فرزندانش نیز این اختلاف وجود دارد. از همین رو، شیخ صدوق برخلاف مشهور، ارث بردن نوادگان میت را به وجود نداشتن والدین میت منوط کرده است. همچنین بر‌خلاف دیدگاه مشهور، سید مرتضی بر این باور است که دخترِ پسر میت‌ به‌اندازۀ دخترِ میت و پسرِ دخترِ میت به‌اندازۀ پسر میت ارث می‌برند. دربارۀ میزان ارث فرزندانِ دختر در صورت اجتماعشان با فرزندانِ پسر نیز به همین دلیل اختلاف است. واژۀ «ولد» در کتب لغت و آیات و روایات بسیاری به صورت حقیقت در معنای فرزندانِ فرزندان به‌کار رفته و در لغت به صورت «کسی که از فرد دیگری نشئت یافته» تعریف شده است. این تعریف، فرزندانِ فرزندان را نیز شامل شده است و عرف و شرع نیز آن را تأیید کرده‌اند. همچنین حقوق‌دانان با عبارت «کسی که به‌واسطه یا بی‌واسطه از دیگری به‌وجود آمده باشد» در تعریف واژۀ «ولد»، کاربرد آن را در معنای فرزند‌زاده تأیید کرده و همانند دیدگاه مشهور فقها، زنده بودن والدین میت را موجب محرومیت فرزندزادگان از ارث ندانسته‌اند. در عین حال با توجه به روایات، فرزندانِ دختر و فرزندانِ پسرِ میت سهم متفاوتی دارند.

کلیدواژه‌ها


  1. امامی، حسن (بی‌تا)، حقوق مدنی، جلد 5، بی‌چا، تهران.
  2. طاهری، حبیب‌الله (1418ق)، حقوق مدنی، جلد 5، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین.
  3. شهیدی، مهدی (1395)، ارث، چاپ دهم، تهران: انتشارات مجد.

ب) عربی

  1. قرآن کریم
  2. آبی فاضل، حسن‌بن ابی طالب یوسفی (1417ق)، کشف الرموز فی مختصر النافع، جلد 2، چاپ سوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه.
  3. آملی، میرزا هاشم (1405ق)، تقریرات الاصول، چاپ اول، تهران: انتشارات فراهانی
  4. ابن براج طرابلسی، قاضی عبد‌العزیز (1406ق)، المهذب، جلد 2، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه.
  5. ابن حمزه طوسی، محمد‌بن علی‌بن حمزه (1408ق)، الوسیلة، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی.
  6. ابن زهره حلبی، حمزة‌بن علی (1417ق)، غنیهًْ النزوع، چاپ اول، مؤسسۀ امام صادق(ع).
  7. ابن عقیل عمانی، حسن‌بن علی (بی‌تا)، مجموعه فتاوی ابن عقیل، چاپ اول، قم.
  8. ابن منظور مصری، ابو الفضل جمال‌الدین محمد (1413ق)، لسان العرب، جلد 3، چاپ سوم، بیروت: دار صادر.
  9. بحرانی، یوسف‌بن احمد (1423ق)، الدرر النجفیهًْ من المتقطات الیوسفیهًْ، جلد 3، چاپ اول، بیروت: دار المصطفی لاحیاء التراث.
  10. حر عاملی، محمد‌بن حسن (1409ق)، وسایل الشیعهًْ، جلد 26، قم: مؤسسة آل البیت (ع).
  11. حلی محقق، نجم‌الدین جعفر (1408ق)، شرایع الاسلام، جلد 2، چاپ دوم، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
  12. حلی علامه، حسن‌بن یوسف‌بن مطهر (1412ق)، تذکرهًْ الفقهاء، جلد 2، چاپ اول، قم: مؤسسۀ آل البیت (ع).

17. حلی علامه، حسن‌بن یوسف‌بن مطهر(1413ق)، مختلف الشیعه، جلد 9، چاپ اول، تصحیح گروه پژوهش دفتر انتشارات اسلامی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه.

  1. حلی ابن ادریس، محمد‌بن منصور (1410ق)، السرائر، جلد 3، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه.
  2. حلی سیوری، مقداد‌بن عبد‌الله (1373)، کنز العرفان فی فقه القرآن، جلد 2، تهران: انتشارات مرتضوی.
  3. حلی سیوری، مقداد‌بن عبد‌الله (1404ق)، التنقیح الرائح لمختصر الشرایع، جلد 4، چاپ اول، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی.
  4. خمینی، سید مصطفی (بی تا)، مستند تحریر الوسیلهًْ، جلد 1، بی جا، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
  5. روحانی قمی، محمدصادق حسینی (1412ق)، فقه الصادق علیه‌السلام، جلد 24، چاپ سوم، قم: مدرسة الامام الصادق (ع).
  6. سبحانی، جعفر (1424ق)، ارشاد العقول الی مباحث الاصول، جلد 1، چاپ اول، قم: مؤسسۀ امام صادق (ع.)
  7. سبزواری، عبدالأعلی (1413)، مهذب الاحکام، جلد 30، قم: دفتر آیت‌الله سبزواری.
  8. سبزواری، محمدباقر (بی تا)، کفایهًْ الاحکام، جلد 2، چاپ اول، اصفهان: انتشارات مهدوی.
  9. سلار دیلمی، حمزة‌بن عبد‌الله (1404ق)، المراسم العلویهًْ و الاحکام النبویهًْ، چاپ اول، قم: منشورات الحرمین.
  10. شهید اول عاملی، محمد‌بن مکی (1412ق)، الدروس الشرعیهًْ، جلد 2، چاپ اول، قم: مؤسسۀ نشر الاسلامی.
  11. شهید ثانی عاملی، محمد‌بن زین‌الدین (1410ق)، الروضهًْ البهیهًْ فی شرح اللمعهًْ الدمشقیهًْ، جلد 8، چاپ اول، قم: کتابفروشی داوری.
  12. صدوق قمی، محمد‌بن علی (1413ق)، من لایحضره الفقیه، جلد 4، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه.
  13. صدوق قمی، محمد‌بن علی (1415ق)، المقنع، قم: مؤسسۀ امام هادی.
  14. صدوق قمی، محمد‌بن علی (1403ق)، معانی الاخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه.
  15. صیمری، مفلح‌بن حسن (حسین)، (1420ق)، غایة المرام فی شرح شرایع الاسلام، جلد 4، بیروت: دار‌الهادی.
  16. طباطبایی قمی، سید تقی (1423ق)، الدلایل فی شرح منتخب المسائل، قم: کتابفروشی محلاتی.
  17. طباطبایی، سید علی (1418ق)، ریاض المسائل، جلد 14، چاپ اول، قم: مؤسسۀ آل البیت (ع).
  18. طریحی، فخر‌الدین (1416ق)، مجمع البحرین، جلد 3، چاپ سوم، تهران: کتابفروشی مرتضوی.
  19. طوسی، ابو جعفر محمدبن حسن (1400ق)، النهایهًْ فی مجرد الفقه و الفتاوی، چاپ دوم، بیروت: دارالکتب العربی.
  20. طوسی، ابو جعفر محمدبن حسن (1387ق)، المبسوط، جلد 3، چاپ سوم، تهران: المکتبهًْ المرتضویهًْ لاحیاء الآثار الجعفریهًْ.
  21. طوسی، ابو جعفر محمدبن حسن (1427ق)، رجال الطوسی، چاپ سوم، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه.
  22. علم‌الهدی شریف مرتضی، علی‌بن حسین موسوی (1417ق)، الناصریات، چاپ اول، تهران: رابطهًْ الثقافهًْ و العلاقات الاسلامیهًْ.
  23. علم‌الهدی شریف مرتضی، علی‌بن حسین موسوی (1405ق)، رسائل الشریف، جلد 3، چاپ اول، قم: دار القرآن الکریم.
  24. فراهیدى، خلیل‌بن احمد (1410ق)، کتاب العین، جلد 3، قم: نشر هجرت.
  25. فیض کاشانی، محمدمحسن (بی‌تا)، مفاتیح الشرایع، جلد 3، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی.
  26. کاشف الغطاء، حسن‌بن جعفر (1422ق)، انوار الفقاههًْ کتاب المیراث، چاپ اول، نجف اشرف: مؤسسۀ کاشف الغطاء
  27. کاشف الغطاء، عباس‌بن حسن (1424ق)، منهل الغمام فی شرح شرایع الاسلام، جلد 3، چاپ اول، نجف اشرف، مؤسسۀ کاشف الغطاء.
  28. کرکی عاملی، محقق ثانی علی‌بن حسین (1414ق)، جامع المقاصد فی شرح القواعد،جلد2و 9، قم: مؤسسۀ آل البیت (ع).
  29. کلینی، محمد‌بن یعقوب (1429ق)، الکافی، جلد‌های6، 12، 13 و 15، قم: دارالحدیث للطباعهًْ و النشر.
  30. المتقی الهندی، علا‌‌الدین (1395ق)، کنز العمال، جلد 2، بیروت: مؤسسة الرساله.
  31. مفید بغدادی عکبری، محمد‌بن محمد (1413ق)، المقنه، چاپ اول، قم: کنگرۀ جهانی هزارۀ شیخ مفید علیه الرحمهًْ.
  32. مجلسی، محمدتقی (1404ق)، مرآهًْ العقول، جلد 23، چاپ دوم، تهران: دارالکتب الاسلامیهًْ.
  33. مجلسی، محمدتقی (1406ق)، ملاذ الاخیار، جلد 15، چاپ اول، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی.
  34. مقدس اردبیلی، احمد (1403ق)، مجمع الفایدهًْ و البرهان، جلد 11، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه.
  35. مکارم شیرازی، ناصر (1421ق)، الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، جلد 8، چاپ اول، قم: مدرسة امام علی بن ابی طالب (ع).
  36. مکارم شیرازی، ناصر (1416ق)، انوار الفقاههًْ کتاب الخمس و الانفال، قم: مدرسۀ امام امیر‌المؤمنین(ع).
  37. نجفی، محمدحسن (بی‌تا)، جواهر الکلام، جلد 29 و 39، چاپ هفتم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  38. نراقی، ابوالقاسم (1423ق)، شعب المقال فی درجات الرجال، چاپ دوم، قم: کنگرۀ نراقی
  39. هاشمی شاهرودی، محمود (1423ق)، موسوعهًْ الفقه الاسلامی، جلد 9، قم: مؤسسۀ دائره‌المعارف فقه اسلامی.