بررسی تطبیقی مفهوم «حق مقاومت» در حقوق اساسی معاصر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه حقوق دانشگاه دامغان، ایران

10.22034/law.2025.59865.3354

چکیده

حق اعتراض مردم علیه تصمیمات حاکمان جزء اصول نظام‌های مردم‌سالار است. لکن در برخی موارد تعرض سیاستمداران به بنیادها ابعاد گسترده‌ای پیدا می‌کند و ملت برای مقابله با این اقداماتِ مخل قانون اساسی باید از ابزارهای فوق‌العاده مانند «حق مقاومت» بهره‌مند شوند. در این مقاله با استناد به روش توصیفی- تحلیلی و با هدف ترسیم صحیح مبانی و اصول مربوط به «حق مقاومت» به این سؤالات پاسخ می‌دهیم: تعریف مفهوم «حق مقاومتِ» مردم علیه قوۀ سیاسی که از اصول بنیادین قانون اساسی تخطی کرده، چیست؟ آیا این مفهوم از بُعد حقوقی مشروعیت دارد یا این حق فقط جنبۀ آرمانی و سیاسی پیدا می‌کند؟ بعد از بررسی دکترین و برخی قوانین اساسی به صورت تطبیقی به این برآیند دست پیدا خواهیم کرد که حق مقاومت از لحاظ نظری آخرین حربۀ ملت علیه سیاستمداران تبهکار محسوب می‌شود و در صورت عدم امکان مراجعه به دستگاه‌های ناظر بی‌طرف و دادگاه‌های مستقل، شهروندان برای حفظ قانون اساسی آزادیِ مبارزۀ بدون واسطه علیه دولتمردان را پیدا می‌کنند. اما در عمل به دلیل اختلاف نظر گسترده بین حقوق‌دانان و قوانین اساسی قرن بیستم (دورۀ تاریخی معاصر) دربارۀ تصریح بر حق مقاومت، شرایط اجرای آن و همچنین امکان یا عدم امکان توسل به زور برای مبارزه با هیئت حاکمۀ فاسد، به‌نظر می‌رسد همچنان بُعد سیاسی حق مقاومت بر جنبۀ حقوقی آن غلبه دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  1. الف) منابع فارسی

    - کتاب‌ها

    1. حقیقت، سید صادق (1399). حق تعیین سرنوشت و حقوق ملت‌ها. تهران: سمت.
    2. عزیزی، ستار (1401). حق تعیین سرنوشت در آئینۀ حقوق بین‌الملل دفتر اول: حق تعیین سرنوشت خارجی. همدان: دانشگاه بوعلی سینا.

    - مقالات

    1. اکبری، مرتضی (1395). اجرای حق تعیین سرنوشت، تقابل حقوق بشر با حاکمیت دولت‌ها. حقوقی دادگستری، 80 (96)، 59-77.               Doi: 22106/jlj.2016.24707
    2. بیگ‌زاده، ابراهیم (1395). از تعیین سرنوشت تا مقاومت در مقابل سرکوب. تحقیقات حقوقی، 19 (76)، 11-36.
    3. تاجیک، محمدرضا و مسعودی، عارف (1399). نظریۀ مقاومت و اندیشۀ مشروطه‌خواهی در ایران. رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، 11 (3)، 39-70.  Doi: 52547
    4. تقی‌پور، علیرضا و متقی، فاطمه (1397). واکنش کیفری در برابر نافرمانی مدنی. حقوق کیفری، 7 (24)، 257-286.  Doi: 22054/jclr.2019.23761.1454
    5. توسلی، منوچهر و شیرانی، فرناز (1395). حق تعیین سرنوشت در اسلام و حقوق بین‌الملل معاصر. پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، 3 (1)، 67-90.

    Doi: 10.22091/csiw.2017.1151.1072

    1. جلالی، علیرضا (1398). اعتراض وجدانی مأموران عمومی در نظام‌ حقوقی ایتالیا. حقوق اداری، 7 (21)، 115-138.                                          Doi: 10.29252/qjal.7.21.115
    2. دبیرنیا، علیرضا و اسدآبادی، طیبه (1395). حاکمیت مردم در اندیشۀ سیاسی غرب و اسلام؛ نظام دموکراتیک و نظام مبتنی بر شریعت مقدس در قانون اساسی ایران. تطبیقی حقوق اسلام و غرب، 3 (3)، 25-50.                                     Doi: 22091/csiw.2017.2160.1217
    3. سبحانی فرد، جلال؛ جوانپور هروی، عزیز و نصیری حامد، رضا (1399). بررسی چیستی و ابعاد انقلاب در آرای سید احمد فردید. راهبرد سیاسی، 4 (14)، 195-220.

     Doi 10.29252/JPS.4.14.195

    1. سلطانی، سید ناصر (1400). اصول نانوشته قانون اساسی؛ آنسوی متن. پژوهش حقوق عمومی، 22 (70)، 226-248.  Doi: 22054/qjpl.2020.42697.2155
    2. سلطانی سید ناصر و ذوالقدر، فاطمه (1403). حق مقاومت در اسناد بین‌المللی و قوانین اساسی (با نگاهی به قانون اساسی ایران). حقوق عمومی تطبیقی، 1 (3)، 42-64.

     Doi: 10.22091/cpl.2024.11296.1034 

    1. سلیمانی، غلامعلی (1398). فلسفۀ تاریخ و پایان تاریخ فوکویاما. غربشناسی بنیادی، 10 (1)، 43-69.
    2. مسعودنیا، حسین و خانی، اعظم (1391). بررسی تطبیقی کودتاهای 1953 ایران، 1954 گواتمالا و 1973 شیلی. علوم سیاسی، 7 (4)، 217-275.
    3. مولایی، آیت؛ مجتهدی، محمدرضا؛ ملکوتی هشجین، سید حسین؛ سلیمانی دینانی، مائده (1402). رابطۀ شرع و قانون اساسی نانوشته؛ با نگاهی به نظریات شورای نگهبان. مطالعات حقوق تطبیقی معاصر، 14 (33)، 227-253.  Doi 10.22034/law.2023.50086.3094
    4. نیک‌پی، امیر و مدنی، زرین (1399). نافرمانی مدنی در جوامع و نظام‌های حقوقی- سیاسی باز و بسته (بررسی نظریه‌های جان رالز و هانا آرنت). تحقیقات حقوقی، 23 (91)، 277-302.

     Doi: 10.22034/jlr.2019.184149.1419  

    1. یاقوتی، ابراهیم و عرب احمدی، فاطمه (1398). آزادی مقاومت در اندیشۀ فقه سیاسی انقلاب اسلامی ایران با رویکرد بر نظر امام خمینی. متین، 21 (84)، 151-171.

     Doi: 20.1001.1.24236462.1398.21.84.7.3

    ب) منابع انگلیسی

    - Books

    1. Arjomand, Said Amir (2019). Revolution: Structure and Meaning in World History. Chicago: University of Chicago Press.
    2. Braidotti, Rosi & Others (2013). After Cosmopolitanism. Oxon: Routledge.
    3. Buratti, Andrea (2006). Dal Diritto di Resistenza al Metodo Democratico. Per Una Genealogia del Principio di Opposizione Nello Stato Costituzionale. Milano: Giuffre.
    4. Buzanello, Jose Carlos (2014). Direito de Resistência Constitucional. Rio de Janeiro: Freitas Bastos.
    5. Cembrani, Fabio & Cembrani Gianluca (2016). L’obiezione di Coscienza Nella Relazione di Cura. Torino: SEED.
    6. D’Agostino, Francesco (2010). Valori Costituzionali. Milano: Giuffre.
    7. Falcón y Tella, Maria Jose (2004). Civil Disobedience. Leiden: Brill.
    8. Gambino, Silvio & D’Ignazio Guerino (2007). La Revisione Costituzionale e i Suoi Limiti. Milano: Giuffre.
    9. Maffei, Paola & Varanini Gian Maria (2014). Honos Alit Artes. Studi Per il Settantesimo Compleanno di Mario Ascheri. Firenze: Firenze University Press.
    10. Rawls, John (2004). Una Teoria Della Giustizia. Milano: Feltrinelli
    11. Salvino, Tiziano (2012). L'Argentina Tra Democrazia e Golpe. Milano: Franco Angeli.
    12. Scheuerman, William (2021). The Cambridge Companion to Civil Disobedience. Cambridge: Cambridge University Press.
    13. Sucameli, Francesco (2007). L'Europa e il Dilemma Della Costituzione. Milano: Giuffre.
    14. Veronesi, Paolo (2017). Colpe di Stato: I Crimini di Guerra e Contro L'umanità Davanti Alla Corte Costituzionale. Milano: Franco Angeli

    - Articles

    1. Daher, L. & Nicolosi D. (2021). Dalla Disobbedienza Civile Alla Disobbedienza Prosociale: Percorsi Teorici e Applicativi. Annali Della Facoltà di Scienze Della Formazione, (20), 75-100.
    2. Gesk, G. (2012). Right to Resistance and Terrorism; the Example of Germany. German Law Journal, 13 (9), 1075-1094.

     

    1. Pizzolato, F. (2021). Diritto di Resistenza, Oggi? Partecipazione Popolare e Veste Istituzionale. Costituzionalismo, (2), 136-194.
    2. Polymenopoulou, E. (2021). Expressing Dissent: Gag Laws, Human Rights Activism and the Right to Protest. Florida Journal of International Law, 32 (3), 338-368.
    3. Selbin, E. (2019). Resistance and Revolution in the Age of Authoritarian Revanchism: The Power of Revolutionary Imaginaries in the Austerity-Security State Era. Millennium: Journal of International Studies, 47 (3), 483-496.
    4. Viola, F. (2009). L’obiezione di coscienza come diritto, Persona Y Derecho, (61), 53-71.

    - Thesis

    1. Dokainish, Mona, “Egypt July 2013: Military Coup or Revolution, An Interdisciplinary Analysis”, Master Thesis, Athabaska University, (2014).
    2. Faraguna, Pietro, “L'enigmatico Statuto dei Principi Supremi. Un'indagine Empirica su Limiti e «Controlimiti» Alle Modifiche Dell'ordinamento Costituzionale”, PHD Thesis, Università di Ferrara, (2010).
    3. Salemi, Pietro Nicola, “La Giuridicità del Diritto di Resistenza Nello Stato Costituzional-Democratico: Una Proposta Teorica”, PHD Thesis, Università di Palermo, (2017).

    - Court’s Reports and Decisions

    1. Bundesverfassungsgericht, n. 2 BvE 2/08 (2009).
    2. Corte Costituzionale, n. 1146, (1988).
    3. European Court of Human Rights, “Guida All’articolo 11 Della Convenzione Europea Dei Diritti Dell’uomo”, (2020).