ارزیابی حقوقی تضمین‏های قانونی راجع به نظارت قضایی بر تعقیب و تحقیق در ایران و سوریه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حقوق کیفری و جرم‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس تهران، ایران

2 دانشیار گروه حقوق کیفری و جرم‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس تهران، ایران

3 استادیار گروه حقوق کیفری و جرم‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس تهران، ایران

10.22034/law.2025.63487.3415

چکیده

کوتاهی یا غفلت قانون‏گذار در لحاظ تضمین‏های قانونی به‏عنوان گام‏های بنیادین نظارت قضایی مطلوب، به ضعف نظارت قضایی، کاهش کیفیت نظارت و نقض حقوق و آزادی‏های فردی منجر می‏شود. دستیابی به تضمین‏های قانونی بنیادین راجع به نظارت بر تعقیب و تحقیق از زبان و تجربة خودِ متولیان تعقیب و تحقیق، امکان‏پذیر است؛ زیرا این افراد بیشتر با مسئلة نظارت سروکار دارند و نسبت به آن آگاه‏ترند. نگارندگان این پژوهش به روش تجربی (کیفی)، ضمن بهره‏گیری از ابزار مصاحبة عمیق و تحلیل اسناد و مدارک، صرفاً با تدقیق بر تضمین‏های قانونی بنیادین جهت ارتقا و تقویت نظارت قضایی به اقدام‏های متولیان امر تعقیب و تحقیق موجود در ایران و سوریه می‏پردازند. پرسش اساسی پژوهش حاضر این است که «تقویت تضمین‏های قانونی نظارتِ پیش‏بینی‏شده در قانون اساسی و قوانین کیفری دیگر بر قرارهای مرحلة پیش‏دادرسی کیفری متعارض با حقوق و آزادی‏های فردی چگونه امکان‏پذیر است؟». فرضیة پژوهش نیز آن است که نهاد نظارت قضایی در ایران و سوریه نیاز به‏ کاربست و رعایت مجموعه‏ای از تضمین‏های قانونی در مسئلة نظارت دارد. یافته‏های پژوهش حاکی از ضرورت به‏کارگیری دسته‏ای از تضمین‏های قانونی از سوی قانون‏گذار ایران و سوریه در نظارت قضایی بر اقدام‏های تحقیقی و تعقیبی است و این تضمین‏ها عبارت‏اند از: پیش‏بینی قانونیِ نظارت قضایی بر تحقیقات اولیه (کشف جرم) به‏ویژه ضابطان دادگستری، رعایت تفکیک مقام تعقیب از تحقیق، تعیین موقعیت دادسرا از حیث قضایی یا اجرایی، تصدیق و شناساییِ نقش نهادهای مردمی در نظارت بر تعقیب و تحقیق، پیش‏بینی نظارت قضایی پیشینی خودکار بر تعقیب و تحقیق، تبیین معیار عینی و کیفی برای نظارت بر قرارهای خلاف حقوق و آزادی‏های فردی و نظارت مطلق بر تصمیم‏های دادسرا.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  1. الف) منابع فارسی

    - کتاب‏ها

    1. قماشی، سعید (1393). کرامت انسانی و نقش آن در جرم‌انگاری. تهران: میزان.
    2. میری، سیدرضا (1390). آیین دادرسی کیفری: تعقیب کیفری (نگرشی تطبیقی در نظام عدالت کیفری ایران و انگلستان). تهران: مجد.

    - مقالات

    1. آقایی جنت‏مکان، حسین (1387). نظارت قضایی بر تشخیص دادستان دیوان بین‏المللی کیفری. حقوقی بین‏المللی، 25 (39)، 245-263.
    2. افراسیابی، علی (1387). بازتوزیع اختیارات نهادهای کشف و تحقیق جرم در نظام حقوقی ایران. پژوهش‏های دانش انتظامی، 18 (4)، 103-134.
    3. جبّان، ماجد؛ صابر، محمود و موسوی مجاب، سیّد درید (1403). جایگاه نظارت قضایی پیشینی بر امر تعقیب و تحقیق در دادرسی کیفری ایران، آلمان و ایتالیا. پژوهش‏های حقوق تطبیقی، ۲۸ (۱)، 116-148.
    4. صابر، محمود (1388). معیارها و تضمین‏های دادرسی عادلانه در مرحلة تحقیقات مقدماتی. پژوهش‏های حقوق تطبیقی (مدرّس علوم انسانی)، 4 (63)، 143-175.
    5. صابر، محمود (1388). آیین تعقیب جنایات در دادسرای دیوان کیفری بین المللی. حقوق، 39 (2)، 169-192.
    6. عبدی، حسین و اردبیلی، محمدعلی (1399). بررسی تطبیقی نظارت قضایی در مرحلة تحقیقات مقدماتی در دادرسی کیفری ایران و دیوان کیفری ‏بین‏المللی. پژوهش‏های حقوق جزا و جرم‏شناسی، (15)، 151-172.
    7. منصوری دهبید، عبدالرضا، رمضانی، احمد و عطاشنه، منصور (1400). نظارت قضایی بر تعقیب و تحقیق در نظام دادرسی کیفری ایران. تحقیقات حقوقی بین‏المللی، 14 (51)، 379-397.
    8. سید علیرضا، میرکمالی (1401). دسترسی متهم به وکیل در مرحلة پیش‏دادرسی در نظام حقوقی ایران و فرانسه. تحقیقات حقوقی، (ویژه‏نامة استانداردهای وکالت) (25) ، 95-117.

    Doi: 10.52547/jlr.2023.228947.2329

    1. نژاد، محمدمنصور (1383). فلسفة نظارت. حکومت اسلامی، (33)، 20- 44.
    2. نوروزی، محمد؛ جوان جعفری، عبدالرضا؛ سیدزاده ثانی، سید مهدی (1397). توقیف مرتکب جرم توسط شهروندان. حقوقی دادگستری، 82 (103)، 51-74.

     Doi: 10.22106/jlj.2018.33930

    1. یوسفی، ایمان و یوسفی، سعید (1401). نظارت قضایی بر فرایند تایید اتهامات؛ مدل های دادرسی ایرانی و دیوان کیفری بین المللی. پژوهش‏های حقوق جزا و جرم شناسی، 10 (19)، 297-318.

    Doi: 10.22034/jclc.2022.342022.1689

    1. یوسفی، ایمان و یوسفی، سعید (1401). مدل بدون مانع تحقیقات مقدماتی در ایران، بررسی تطبیقی با نظارت قضایی شعبه پیش‏دادرسی در دیوان کیفری بین‏المللی. تحقیقات حقوقی، 25 (100)، 411-434. Doi: 10.29252/jlr.2022.222240.1925

    - رساله‏ها

    1. باطنی، محمد، دادسرا و نقش آن در اجرای عدالت، پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد حقوق جزا، دانشکدة علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، 1371.
    2. شریفیان، حسن، مطالعۀ تطبیقی نقش و جایگاه دادستانی در توازن و تعادل قوای سه‏گانه در پرتو اصل تفکیک قوا در حقوق عمومی ایران و آمریکا، رساله برای دریافت درجۀ دکترا در رشتۀ حقوق گرایش حقوق عمومی، دانشگاه شهید بهشتی، 1398.
      • سایت
    3. عصر ایران (1402). رئیس‏ قوة قضاییه: مراجعه ۱۵ نفر به یک آپارتمان برای جلب یک متهم چه ضرورتی دارد؟ قابل دسترسی در: https://www.asriran.com/003qSf، [آخرین مشاهده: 21/08/1402].

     

     

    ب) منابع عربی

    - کتاب‏ها

    1. المزوری، وعدی سلیمان علی (2009م). ضمانات المتهم فی الدعوى الجزائیة (الجزاءت الإجرائیة). الأردن، عمان: دار حامد للنشر و التوزیع.
    2. العوجی، مصطفی (1989م). حقوق الانسان فی الدعوى الجزائیة (مع مقدمة فی حقوق الانسان). بیروت: مؤسسة نوفل.
    3. جمیل، حسین (1971م). حقوق الأنسان و القانون الجنائی. معهد البحوث و الدراسات العربیة، قسم البحوث و الدراسات القانونیة والشرعیة. طبعت ووزعت من قبل المحاضر.
    4. جوخدار، حسن (2007م). أصول المحاکمات الجزائیة. الجزء الأول، فی الدعاوی التی ینظرها القضاء الجزائی. حلب: منشورات جامعه حلب.
    5. سرور، أحمد فتحی (1977م). الشرعیة و الإجراءات الجنائیة. القاهره: دار النهضة العربیة.
    6. الصیفی، عبدالفتاح مصطفى (2010م). حق الدولة فی العقاب، نشاته و فلسفته- إقتضاوه و إنقضاوه. مصر، الإسکندریة: دار المطبوعات الجامعیة.

    - مقالات

    1. اسماعیل، مصطفی محمود (2021م). المسألة الأولیة الدستوریة فی التشریع الفرنسی «دراسة مقارنة بالنظام القانونی المصری». الدولیة للفقه والقضاء والتشریع، 2(1)، 164-192.
    2. زغلول، بشیر سعد (2009م). الرقابة القضائیة على أوامر الحبس الاحتیاطی والإفراج المؤقت: دراسة مقارنة فی کل من القانون القطری والمصری والفرنسی. القانونیة والقضائیة - مرکز الدراسات القانونیة والقضائیة. وزارة العدل. قطر. س 3، ع2، 149-179.
    3. زوده، حلا (بی‌تا). قضاء التحقیق الابتدائی. [تاریخ المشاهدة 13/7/2023م] للوصول اتبع الرابط:

    https://arab-ency.com.sy/law/details/26062/6

    ج) منابع انگلیسی

    - Books

    1. Gilliéron, G. (2014). Public Prosecutors in the United States and Europe. Cham: Springer.
    2. Jehle, J. M.; Wade, M.; Elsner, B.; Peters, J. (2006). The Prosecution Service Function within the German Criminal Justice System. Coping with Overloaded Criminal Justice Systems: The Rise of Prosecutorial Power Across Europe, 207-236.
    3. Stahn, C. (2009). Judicial Review of Prosecutorial Discretion: Five Years on. In The Emerging Practice of the International Criminal Court (p. 247-279). Brill Nijhoff.
    4. Tartaro, C. (2021). Research Methods for Criminal Justice and Criminology: a Text and Reader. Routledge.

    - Articles

    1. Aaken, A. V., Salzberger, E., & Voigt, S. (2004). The Prosecution of Public Figures and the Separation of Powers. Confusion within the Executive Branch–a Conceptual Framework. Constitutional Political Economy, 15, 261-280.
    2. Bibas, S. (2006). Transparency and Participation in Criminal Procedure. NYUL rev., 81, 911.
    3. Brown, D. K. (2018). Criminal Enforcement Redundancy: Oversight of Decisions Not to Prosecute. L. Rev., 103, 843.
    4. Fabri, M. (2008). Criminal Procedure and Public Prosecution Reform in Italy: a Flash Back. In IJCA, (1).
    5. Gordon, S. C., & Huber, G. A. (2002). Citizen Oversight and the Electoral Incentives of Criminal Prosecutors. American Journal of Political Science, 334-351.‏
    6. Jabban, M., Saber, M., & Mousavi Mojab, S. D. (2024A). A Typology of Judicial Oversight Systems in Criminal Investigation and Prosecution: A Comparative Study. Pakistan Journal of Criminology, 16 (1).
    7. Jabban, M.; Saber, M.; Mojab, S. D. M. (2024 B). Fundamentals and Implications of Accepting Ex-ante Judicial Oversight in the Pre-Trial Stage of Criminal Proceeding in Iran and Syria. Global Journal of Comparative Law, 13 (1), 86-111.‏
    8. Levenson, L. L. (2020). Do Prosecutors Really Represent the People? A New Proposal for Civilian Oversight of Prosecutors. L. Rev., 58, 279.‏
    9. Mariniello, T. (2019). Judicial Control over Prosecutorial Discretion at the International Criminal Court. International Criminal Law Review, 19 (6), 979-1013.
    10. Mohajan, H. K. (2018). Qualitative Research Methodology in Social Sciences and Related Subjects. Journal of Economic Development, Environment and People, 7 (1), 23-48.
    11. Polit, D. F., & Beck, C. T. (2010). Generalization in Quantitative and Qualitative Research: Myths and Strategies. International Journal of Nursing Studies, 47 (11), 1451-1458.
    12. Simonson, Jocelyn, “The Place of “The People” in Criminal Procedure”. Columbia Law Review, 119 (1), (2019).
    13. Voigt, S., & Wulf, A. J. (2017). What Makes Prosecutors Independent?-Analyzing the Determinants of the Independence of Prosecutors. Analyzing the Determinants of the Independence of Prosecutors (January 23, 2017).‏ Available at SSRN:

    https://ssrn.com/abstract=2904201 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.­2904201.

    د) منابع فرانسوی

    - THÈSE

    1. Collet, P. (2014). L'acte Coercitif en Procédure Pénale, Université Panthéon-Assas, Ecole, Doctorale de Droit Privé (E.D. 6) Thèse de Doctorat en Droit Pénal et Sciences Criminelles.
    2. Dornier, O. C. (2019). Juges et Membres du Ministère Public Dans L'avant-Procès, L'exemple de L'allemagne et de la France (Doctoral dissertation, Universität zu Köln).‏
    3. Chetard, G. (2019). La Proportionnalité de la Répression: Etude Sur Les Enjeux du Contrôle de Proportionnalité en Droit Pénal Français (Doctoral Dissertation, Université de Strasbourg).‏
    4. Winckelmuller, F. (2017). La Mutation de la Mise en Etat Des Affaires Pénales à L'épreuve des Droits Européens (Doctoral Dissertation, Université de Strasbourg).‏

     

     

    - Sites (Multi Languages)

    1. Cour de Cassation, Criminelle, Chambre Criminelle, 7 Février 2024, 23-81.336, Publié au Bulletin, (2024).

    https://www.legifrance.gouv.fr/juri/id/JURITEXT00004913019.

    1. Encyclopedia, “Prosecution: Comparative Aspects.” Encyclopedia of Crime and Justice. Retrieved February 22, 2023 from Encyclopedia.com: https://www.encyclopedia.com/law/legal-and-politi­cal-magazines/prosecution-comparative-aspects
    2. Fromont, Michel, Présentation de la Cour constitutionnelle fédérale D'allemagne, Cahiers du Conseil Constitutionnel n° 15 (DOSSIER : Allemagne), (2004). https://www.conseil-constitutionnel.fr/nouveaux-cahiers-du-conseil-constitutionnel/presentation-de-la-cour-constitutionn­e­lle-federale-d-allemagne (29/5/2023)
    3. https://www.oftersheim.de/service-bw/verfahren/Dienstaufsichtsbesch­werde (v27/5/2023)
    4. OSCE (2022). Independence of Prosecutors in Central Europe: ODIHR Webinar Report. Organization for Security and Co-Operation in Europe. https://www.osce.org/odihr/511120
    5. QPC360, Question prioritaire de constitutionnalité: https://qpc360.conseil-constitutionnel.fr/ (v30/5/2023)
    6. Vie Publique, Que Juge le Conseil Constitutionnel? https://www.vie-publique.fr/fiches/268639-que-juge-le-conseil-constitutionnel,(2021) (v30/5/2023). QPC360(no) Question Prioritaire de Constitutionnalité: https://qpc360.conseil-constitutionnel.fr/(v30/5/2023)
    7. Vie-Publique, Qu'est-Ce Qu'un Juge des Libertés et de la Détention (JLD)?. (2023), v: 11/12/2023. https://www.vie-publique.fr/fiches/38261-quest-ce-quun-juge-des-libertes-et-de-la-detention-jld