مطالعۀ تطبیقی مفاهیم «قابل‌گذشت و غیرقابل گذشت» در حقوق کیفری عرفی با مفاهیم «حق‌الله و حق‌الناس» در فقه امامیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه ملایر

2 استادیاردانشگاه ملایر

10.22034/law.2023.53929.3194

چکیده

در حقوق کیفری عرفی جز در موارد معدودی از جرم حق‌اللهی یا حق‌الناسی نامی برده نشده، اما بارها از جرایم قابلگذشت و غیرقابل گذشت سخن به میان آمده است. جرایم قابل‌گذشت و غیرقابل گذشت ازنظر میزان مداخلۀ بزه‌دیده و اثرگذاری در آغاز، ادامه و فرجام دعوی کیفری تأثیری سرنوشت‌ساز دارند؛ اما در متون فقهی بدون ذکری از جرم قابل‌گذشت یا غیرقابل گذشت، عموم آثار این جرایم با به‌کارگیری اصطلاح جرایم حق‌اللهی و حق‌الناسی مورد تصریح واقع شده است. نگارندگان پژوهش حاضر با نگاهی تطبیقی و با اتخاذ روش توصیفی - تحلیلی و به‌کارگیری ابزار کتابخانه‌ای تلاش دارند به این پرسش اساسی پاسخ دهند که جرایم قابل‌گذشت و غیرقابل گذشت تا چه میزان قابلیت انطباق با اصطلاح حق‌الله و حق‌الناس از نظر مصادیق و آثار مترتب را دارد؟ علی‌رغم تفاوت‌هایی که میان این دو دسته اصطلاح از نظر دامنه و آثار مترتب وجود دارد، اما هر دو با نیت دستیابی به اهداف مشابه وضع شده و مورد استفاده قرار گرفته‌اند. ازآنجا که مطابق قانون اساسی منبع اصلی دریافت احکام و مقررات کشور ما ضرورتاً می‌بایست فقه اسلامی (امامیه) باشد و علی‌رغم اینکه اصطلاحات حق‌الله و حق‌الناس در فقه اسلامی و امامیه در دسترس و قابل استفاده بوده، اما قانون‌گذار عادی به تأسی از نظام‌های حقوقی دیگر و مشابه همان روشی که برای تقسیم‌بندی جرایم در قوانین جزایی عمومی قبل از انقلاب استفاده می‌شد، از مفاهیم قابل گذشت و غیرقابل گذشت بهره برده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  1. الف) منابع فارسی

    - کتاب‌ها

    1. آشوری، محمد (1400). آیین دادرسی کیفری. تهران: سمت.
    2. اردبیلی، محمدعلی (1400). حقوق جزای عمومی. تهران: میزان.
    3. اسرافیلیان، رحیم (1380). جرایم قابلگذشت از دیدگاه حقوق کیفری اسلام. تهران: میزان.
    4. ایزدهی، سیدسجاد (1392). نقد نگرش‌های حداقلی در فقه سیاسی. تهران: بوستان کتاب، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
    5. خالقی، علی (1400). آیین دادرسی کیفری. تهران: شهر دانش.
    6. عمید زنجانی، عباسعلی (1382). آیات الاحکام. تهران: دفتر مطالعات و تحقیقات علوم اسلامی.
    7. صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (1364). تهران: ادارۀ کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی.
    8. شیری، عباس (1372). سقوط مجازات در حقوق کیفری اسلام و ایران. تهران: جهاد دانشگاهی شهید بهشتی.
    9. عابدی، احمدرضا (1401). آیین دادرسی کیفری. تهران: قوۀ قضاییه.
    10. کاظمی، سید سجاد (1400). آیین دادرسی کیفری. تهران: مجد.
    11. معاونت آموزش و تحقیقات قوۀ قضاییه (1384). حق‌الله و حق‌الناس در جرایم و مجازاتها. تهران: جنگل.
    12. مجموعه پاسخ و سؤال از کمیسیون استفتائات و مشاورین حقوقی شورای عالی قضایی (1361). تهران: روزنامۀ رسمی.
    13. هاشمی شاهرودی، سید محمود (1378). بایسته‌های فقه جزا. تهران: میزان.

    - مقالات

    1. افشین‌پور، مصطفی و نقوی، مهدی (1400). سیاست کیفری ناهمگون قانون مجازات اسلامی در تعدیل کیفر. مطالعات حقوق تطبیقی معاصر، 12(23)، 1-28.

    Doi: 10.22034/law.2021.39220.2576

    1. اکرمی، روح‌الله (1400). بازتاب فقه در قوانین مجازات کشورهای شافعی مذهب؛ مطالعه موردی اندونزی، برونئی، مالزی و یمن. مطالعات حقوق تطبیقی معاصر، 12(23)، 29-53.

    Doi: 10.22034/law.2021.43192.2777

    1. جعفرزاده، سیامک؛ علیزاده، حمید و جان‌نثار کهنه‌شهری، علی (1401). جرایم قابل‌گذشت و غیرقابل گذشت در نظام کیفری ایران، حقوق کیفری، 13(1)، 7-28.

    Doi: 10.22124/jol.2022.20902.2217

    1. دانش‌آرا، سجاد و کاظمی، سید سجاد (1401). دگردیسی حقوق کیفری در موازنه‌ی سنّت و مدرنیته؛ با تأکید بر حقوق کیفری ایران. مطالعات حقوقی، 14(4)، 213-183.

    Doi: 10.22099/jls.2023.40290.4348

    1. فروغی، فضل‌الله (1383). جرایم قابل گذشت در حقوق ایران. علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، 21(2)، 17-34.
    2. مرتضوی، سید ضیاء (1400). به‌کارگیری قضات غیرجامع شرائط و دامنۀ اختیارات آنان. فقه، (105)، 66-91. Doi: 10.22081/jf.2021.59201.2160
    3. مرعشی، محمدحسن (1370). شرح قانون حدود و قصاص مصوب دی ماه 1370. دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری، (2)، 33-58.
    4. هادی‌پور، محمدعلی (1398). دلالت‌های نظریات عدم مغایرت و مطابقت در فقه دولت اسلامی. فرهنگ پژوهش، 12(40)، 191-217. Doi: 10.22081/fpq.2020.69891

    ب) منابع عربی

    - کتاب‌ها

    1. ابن ابی جمهور، محمدبن زین‌الدین (1405 ق). عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینی. قم: دار سید الشهداء.
    2. ابن‌بابویه، محمدبن علی (1398 ق). التوحید (للصدوق). قم: جامعۀ مدرسین.
    3. ابن‌بابویه، محمدبن علی (1404 ق). من لایحضره الفقیه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
    4. الجوهری، اسماعیل‌بن حماد (1407 ق). الصحاح (تاج اللغه و صحاح العربیه). بیروت: دار العلم الملایین.
    5. بخاری، محمدبن اسماعیل (1410 ق). صحیح بخاری. قاهره: وزارة الاوقاف المجلس الاعلی للشئون الاسلامیة لجنة إحیاء کتب السنة.
    6. حر عاملی، محمدبن حسن (1409 ق). وسائل الشیعه. قم: مؤسسۀ آل البیت (ع)،
    7. خمینی موسوی، سید روح‌الله (1392). تحریر الوسیله. تهران: مؤسسۀ نشر و تنظیم آثار امام خمینی.
    8. زحیلی، وهبه (1401 ق). العقوبات الشرع و القضیه و الشهادات. بی‌جا: کلیه الدعوه الاسلامیه.
    9. شهید اول، محمدبن مکی (1430 ق). موسوعه شهید اول (القواعد و الفوائد). قم: مکتب الاعلام الاسلامی فی الحوزة العلمیة، معاونیة الابحاث مرکز العلوم و الثقافة الاسلامیة.
    10. شهید ثانی، زین‌الدین‌بن علی العاملی (1419 ق). مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام. قم: مؤسسۀ المعارف الاسلامیه.
    11. شیخ طوسی، محمدبن حسن (1387 ق). المبسوط فی فقه الامامیه. تهران: مکتبه المرتضویه.
    12. شیخ طوسی، محمدبن حسن (1407 ق). تهذیب الاحکام. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
    13. کلینی، محمدبن یعقوب (1429 ق). الکافی. قم: دار الحدیث.
    14. محقق اردبیلی، احمدبن محمد (بی‌تا). مجمع الفائده و البرهان. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
    15. محمد، ابوزهره (بی‌تا). الجریمه. بیروت: دارالفکر الاسلامی.
    16. مکارم شیرازی، ناصر (1418 ق). انوار الفقاهه (کتاب حدود و تعزیرات). قم: مدرسه الامام علی‌بن ابی طالب (ع).
    17. موسوی اردبیلی، عبدالکریم (1423 ق). فقه القضاء. قم: مؤسسۀ النشر لجامعه المفید.
    18. نجفی، محمدحسن (بی‌تا). جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام. بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.
    19. نوری، حسین‌بن تقی (1408 ق). مستدرک الوسائل. قم: مؤسسه آل البیت (ع).