حق بر اقناع؛ چشم‌اندازی از منظر مطالعات تطبیقی فقه و حقوق شهروندی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه شهید بهشتی، تهران،

2 دکتری حقوق عمومی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سیرجان

10.22034/law.2023.57479.3295

چکیده

دوگانۀ هم‌گرا و واگرای «مشروعیت» و«پذیرش زمینۀ اجتماعی»، الزام حکمی و حقوقی و یا حداقل، الزام اخلاقی را بر اقناع درونی استوار می‌سازد. در واقع، عمل بر پایة دلایل موجه، چیزی غیر از اجبار بیرونی یا ترس از مجازات‌های قانونی و فشار اجتماعی در اجرای برنامه‌ها و رویکردهای حکمرانی است و در این میان، حقی را برای شهروندان و تکلیفی را بر ذمۀ حاکمیت صورت‌بندی می‌نماید. این نوشتۀ توصیفی- تحلیلی مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای، به تحکیم و تقویت مبانی و ادلۀ حق بر اقناع در حقوق عمومی به‌عنوان حق حاکم و مقدمۀ (معلق‌علیه) شکل‌گیری تکالیف در نسبت حکومت و شهروندان ازجمله در حوزۀ تقنین و قضا می‌پردازد. این حق، مقوله‌ای والاتر از حق دسترسی به اطلاعات بوده، می‌تواند به‌عنوان حقی پیامدگرا الزام‌آوری قوانین و احکام قضایی را بر امری غیر از قوۀ قهریه و بر اساس قدرت نرم استوار سازد؛ همچنان‌که لزوم اقناع در به‌کارگیری اصول تفسیری مانند برائت و استصحاب در حوزۀ حکمرانی (برخلاف حوزۀ فردی و عبادی)، به‌عنوان اصلی محدودکننده، رتبه و گسترۀ اعمال اصول لفظیه و عملیه را تنظیم می‌نماید. افزون بر این، حق بر اقناع می‌تواند کارآمدی عینی حکومت را در آستان افکار عمومی نشان دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  1. الف) منابع فارسی

    - کتاب‌ها

    1. ابن ابی الحدید، عز‌الدین ابوحامد (1375). جلوۀ تاریخ در شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید. تهران: نی.
    2. فرانزوی، استفن ال. (1381). روانشناسی اجتماعی. ترجمۀ مهرداد فیروزبخت. تهران: رسا.
    3. بهنر، جرد و وانک، میکائیل (1384). نگرشها و تغییر آنها. ترجمۀ علی مهداد. تهران: جنگل.
    4. پراتکانیس، آنتونی و آرنسون، الیوت (1379). عصر تبلیغات. ترجمۀ کـاووس سید امـامـی و همکاران. تـهـران: انتشارات سروش.
    5. پرلمان، شاییم (1373). معقول و نامعقول در حقوق. ترجمۀ حسین حبیبی. تهران: مؤسسۀ اطلاعات.
    6. استوتزل، ژان (1370). روانشناسی اجتماعی. ترجمۀ علی‌محمد کاردان. تهران: دانشگاه تهران.
    7. لازار، ژودیت (1396). افکار عمومی. ترجمۀ مرتضی کتبی. چ 15، تهران: نی.
    8. سُکّری، رفیق (1370). درآمدی بر افکار عمومی، تبلیغ و آوازه‌گری. ترجمۀ حسین کرمی. تهران: همراه.
    9. الشریف، محمدمهدی (1391). منطق حقوقی. تهران: سهامی انتشار.
    10. شمس، عبدالله (1387). ادلۀ اثبات دعوا. تهران: دراک.
    11. فیض‌الاسلام، سید علی‌نقی (1379). ترجمۀ نهج‌البلاغه. تهران: فقیه.
    12. کیا، سعید (2011). اصول تبلیغات اقناعی. تهران: روزنامه.
    13. متولی، کاظم (1384). افکار عمومی و شیوه‌های اقناع. تهران: بهجت.
    14. محسنی، حسن (1389). ادارۀ جریان دادرسی مدنی بر پایۀ همکاری و در چارچوب اصول دادرسی. تهران: سهامی انتشار.
    15. مطهری، مرتضی (1386). سیری در سیرۀ ائمۀ اطهار. تهران: صدرا.
    16. مک آیور، ر.م. (1354). جامعه و حکومت. ترجمۀ ابراهیم علی کنی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    17. مک‌کین لای، رابرت و لیتـل، ریچارد (1380). فرهنگ امنیت جهانی؛ امنیت جهانی؛ رویکردها و نظریه‌ها. ترجمۀ اصغر افتخاری. تهران: پژوهشکدۀ مطالعات راهبردی.
    18. میرسعید قاضی، علی (1382). تئوری و عمل در روابط عمومی و ارتباطات. تهران: مبتکران.
    19. نصیر‌الدین طوسی، محمد‌بن محمد (1387). اخلاق ناصری. تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری. تهران: خوارزمی.
    20. هاشمی شاهرودی، سید محمود (1426). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام. قم: مؤسسۀ دایرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم‌السلام.

    - مقالات

    1. ساداتی، سید محمدجواد و نوبهار، رحیم (1397). تأملی در زمینه‌ها‌ی شکل‌گیری سیاست کیفری سخت‌گیرانه در دهۀ نخست انقلاب اسلامی ایران. مطالعات حقوق تطبیقی معاصر، 9 (17)، 157-183.
    2. ولی‌زاده، رحمان؛ موسوی، سید محمدصادق و عربیان، اصغر (1399). اعتبار و اثر حاکمیت نظام اقناع وجدان قاضی بر هدف دادرسی، پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، 16 (59)، 203-221.
    3. هاشمی شاهرودی، سید محمود (1375). علم قاضی. فقه اهل بیت، 3 (9)، 9-27.

    ب) منابع عربی

    1. ابن براج، عبدالعزیز (1406 ق). المهذب. قم: اسلامی.
    2. ابن سینا، حسین‌بن عبدالله (1376). الالهیات من کتاب الشفاء. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
    3. ابن سینا، حسین‌بن عبدالله (1373). منطق الشفا. تحقیق محمد سلیم سالم. قاهره: المطبعه الامیریه.
    4. ابن منظور، محمدبن مکرم (2001 م). لسان العرب. بیروت: دار الصدر.
    5. ابوعامر، محمد زکی (1985 م). الاثبات فی المواد الجنائیه. اسکندریه: المطبعة الفنیه للطباعه و النشر.
    6. آملی، محمدتقی (بی تا). المکاسب و البیع. قم: الاسلامی .
    7. انصارى، مرتضی (1411 ق). کتاب المکاسب. ج 1، قم: دار الذخائر.
    8. حسینی حائری، کاظم (1415). القضاء فی الفقه الاسلامی. قم: مجتمع اندیشۀ اسلامی.
    9. حسینی شاهرودی، محمود (1385). نتائج الافکار فی الاصول. قم: آل مرتضی.
    10. حسینی مراغی، میرعبدالفتاح (1418 ق). العناوین. قم: الاسلامی.
    11. حلّی، حسن‌بن یوسف (1410 ق). إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان. قم: انتشارات اسلامى .
    12. خراسانی، محمدکاظم (1384). درر الفوائد فی الحاشیة علی الفرائد. قم: توسعه فرهنگ قرآنی.
    13. خوئی، ابوالقاسم (1363). معتمد العروة الوثقی: کتاب الحج. قم: دارالعلم.
    14. خوئی، ابوالقاسم (1419 ق). محاضرات فی اصول الفقه. قم: جامعه المدرسین فی الحوزه العلمیه.
    15. راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد (2005 م). مفردات الفاظ قرآن، بیروت: دار العلم.
    16. راکان، عبدالکریم حبیب (2009 م). هندسة الاقناع فی الاتصال الانسانی. جده: دار جده.
    17. روحانی، محمدصادق حسینی (1412 ق). المرتقی الی الفقه الارقی. تقریرات به قلم عبدالصاحب حکیم. تهران: دارالجلی
    18. سید رضی (1378). تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین. ترجمۀ ملافتح‌الله کاشانی. تهران: انتشارات پیام حق.
    19. شبّر، عبدالله (1412 ق). تفسیرالقرآن الکریم. بیروت: دار البلاغه.
    20. صافی گلپایگانی، لطف‌الله (بی تا). التعزیر، احکامه و حدوده. قم: دفتر معظم‌له.
    21. صحراوی بن شیحة؛ کورتل، د. فرید؛ ا.د. بن حبیب عبدالرزاق (2011 م). التسویق السیاسی. عمان: دار کنوز المعرفه.
    22. صدر، سید محمدباقر (1429 ق). الاسلام یقود الحیاه، المدرسه الاسلامیه، رسالتنا. قم: مرکز الابحاث و الدراسات التخصصیّه للشهید الصدر.
    23. طباطبایى، سید محمدحسین (1417 ق). المیزان فى تفسیر القرآن. قم: انتشارات اسلامى.
    24. طوسی، ابن‌حمزه ‌ابی‌جعفر محمد‌بن‌ علی(1387). المبسوط فی فقه الامامیه. تهران: مرتضویه.
    25. طوسی، ابن‌حمزه ‌ابی‌جعفر محمد‌بن‌ علی (1407 ق). الخلاف. قم: انتشارات اسلامی.
    26. طوسی، ابن‌حمزه ‌ابی‌جعفر محمد‌بن‌ علی (بی تا). التبیان فی تفسیر القرآن. تحقیق احمد حبیب قصیر العاملی. نجف اشرف: المطبعه العلمیه.
    27. عبدالباقی، علی (1953 م). شرح الاجرائات الجنائیه. قاهره: دار النشر الجامعیه.
    28. عبد‌القادر، محمود سید احمد (بی‌تا). الإطار القانونی لتطویر نظم التقاضی وتکوین مبدأ الاقتناع القضائی. مصر: منشورات کلیة الحقوق جامعة المنصورة، دون سنة نشر.
    29. علامه حلی، حسن‌بن یوسف (1414 ق). تذکرة الفقهاء. قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام.
    30. فارابی، محمد‌بن محمد (1413 ق). الاعمال الفلسفیه، تحصیل السعاده. تعلیق جعفر آل یاسین. بیروت: دار المناهل.
    31. فارابی، ابونصر محمد‌بن محمد (1408 ق). المنطقیات. تحقیق و مقدمه: محمدتقی دانش‌پژوه. قم: مکتبة آیت‌الله مرعشی.
    32. فخر المحققین، محمد‌بن حسن (1387). ایضاح‌ الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. قم: اسماعیلیان.
    33. قلعجی، محمد رواس و قنیبی، حامد صادق (1408 ق). معجم لغه الفقهاء. تهران: دار النفائس.
    34. کلینی، محمد‌بن یعقوب (1407 ق). اصول من الکافی. قم: دار الکتاب الاسلامی.
    35. محقق کرکی، علی‌بن حسین (1414 ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: مؤسسه آل البیت.
    36. محمد سلامة، مأمون (1981 م). قانون الاجراءات الجنائیة معلقا علیه بآراء الفقه و احکام النقض. قاهره: دار الفکر العربی.
    37. مسکویه، احمد‌بن محمد (1426 ق). تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق. تصحیح عماد الهلالی. قم: طلیعة النور.
    38. مکارم شیرازی، ناصر (1411 ق). انوارالفقاهه ،کتاب البیع. قم: مدرسة امیرالمؤمنین (ع).
    39. موسوی خمینی، سید روح‌الله (بی تا). تحریر الوسیلة. قم: دار العلم.
    40. موسوی عاملی، محمد‌بن علی (1410 ق). مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام. قم: مؤسسة آلالبیت لاحیاء التراث.
    41. نایینی، محمدحسین (1409 ق). فوائد الاصول. قم: مؤسسۀ النشر الاسلامی.
    42. نجفی، جعفر (1422 ق). کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
    43. نجفی، محمدحسن (1404 ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    44. نراقی، احمد‌بن محمدمهدی (1417 ق). عوائد الاحکام. قم: المکتب الاعلام الاسلامی.
    45. نراقی، احمد‌بن محمدمهدی (1415 ق). مستند الشیعة فی احکام الشریعه. قم: مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام.
    46. یزدی طباطبایی، محمدکاظم (1378). حاشیة المکاسب. قم: اسماعیلیان.

    ج) منابع انگلیسی

    - Books

    • Anderson, C.J., Blais, A., Bowler, S.(2005). Losers Consent: Elections and Democratic Legitimacy. Oxford: Oxford University Press.
    • Aronson, E. (1999). The Social Animal. California: Worth Publishers.
    • Baier, A. (1995). Moral Prejudices: Essays on Ethics. Cambridge: Harvard University Press.
    • Barnes J, ed. (1984). The Complete Works of Aristotle: The Revised Oxford Translation. Princeton, NJ: Princeton University Press.
    • Booth, W. (2004). The Rhetoric of Rhetoric: The Quest for Effective Communication. Oxford, UK: Blackwell.
    • Francis J & III Mootz. (2016). Law, Hermeneutics and Rhetoric, London and New York: Routledge Taylor & Francis Group.
    • Gheciu, Alexandra. (2005). NATO in the New Europe The Politics of International Socialization After the Cold War. California: Stanford University Press.
    • Habermas J. (1984). The Theory of Communicative Action. Boston: Beacon.
    • Kelsen, H.(1970). The Pure Theory of Law, trans. from the 2nd revised and enlarged German ed. by M. Knight, Berkeley: UCP.
    • Kinder, Donald R. (2003). Communication and Politics in the Age of Information. New York: Oxford University Press.
    • King, Jean A. (1998). Making Sense of Participatory Evaluation Practice. In Understanding and Practicing Participatory Evaluation. San Francisco: Jossey-Bass.
    • Lasswell HD. (1948). The structure and function of communication in society. In The Communication of Ideas, ed. L Bryson, New York: Harper.
    • MacLeod, C.M (1998). Liberalism, Justice and Markets. Oxford: Clarendon Press.
    • McGuire W. (1969). The nature of attitudes and attitude change. In The Handbook of Social Psychology, ed. G Lindzey, E Aronson,. Reading, MA: Addison-Wesley, 1969.
    • O’Keefe DJ. (2016). Persuasion: Theory and Practice. Los Angeles: Sage. 3rd ed.
    • Parker, Jeffrey S. (2007). Economics of Evidence and Proof.Encyclopedia of Law and Society. David S. Clark, ed., Sage Publications.
    • Reich, Robert. (1990). Policy Making in a Democracy. In The Power of Public Ideas. Edited by Robert Reich. Cambridge, MA: Harvard University Press.
    • Roberts, N.R. (1984). Attitudes and Attitude Change, United States: Mc Graw Hill.
    • Valadez, Jorge M. (2001). Deliberative Democracy, Political Legitimacy, and Self-Determination in Multicultural Societies. Boulder, CO: Westview Press.
    • Zaller, John. (1992). The Nature and Origins of Mass Opinion. New York: Cambridge University Press.
    • Zamir, Eyal and Ritov, Ilana, (2011). Loss Aversion, Omission Bias, and the Burden of Proof in Civil Litigation. Available at SSRN: http://ssrn.com.

    - Articles

    • Adler, J.E (1994). “Testimony, trust, knowing”. Journal of Philosophy, (91), 1-49.
    • Alkoby, Asher (2008). "Theories of Compliance with International Law and the Challenge of Cultural Difference". Journal of International Law and International Relations, (1), 125-160.
    • Arnstein, Sherry R (1969). “A Ladder of Citizen Participation”. Journal of the American Institute of Planners, (3), 202-243.
    • Becker, L.C (1996). “Trust as Noncognitive Security about Motives”. Ethics, (107), 11-38.
    • Brettschneider, Corey (2014). “Democratic Persuasion and Freedom of Speech: A Response to Four Critics and Two Allies”. Brooklyn Law Review, (79), 2-49.
    1. Bulygin, E (1966). “Sentencia Judicial y Creación de Derecho”. La Ley, (124), 348-380.
    2. Burnell, Peter and Reeve, Andrew (1984). “Persuasion as a Political Concept”. British Journal of Political Science, (14), 1-39.
    3. Chayes, Abram and Handler Chayes, Antonia (1993). “On Compliance”. International Organization, (2), 100-149.
    4. Christopher, Moore (2008). "Persuasion and Force in Plato's Republic", The Society for Ancient Greek Philosophy Newsletter, (350), 1-19. https://orb.binghamton.edu/sagp/350.
    5. Brettschneider, Corey (2014). “Democratic Persuasion and Freedom of Speech: A Response to Four Critics and Two Allies”. Brooklyn Law. Review, (79), 1-19. Available at: https://brooklynworks.brooklaw.edu/blr/vol79/iss3/7.
    6. Druckman, James N., et al (2010). “Competing Rhetoric Over Time”. The Journal of Politics, (72), 85-110.
    7. Elster, Jon (1998). “Deliberation and Constitution Making”. Deliberative Democracy, (97), 87-119.
    8. Fox, Jonathan (1996). “How Does Civil Society Thicken? The Political Construction of Social Capital in Rural Mexico”. World Development, (6), 1065-1099.
    9. Checkel, Jeffrey; Jupille, Joseph & Caporaso, James (2003). “Integrating Institutions: Theory, Method, and the Study of the European Union”. Special Issue of Comparative Political Studies, (36), 530-570.
    10. Kaplow, Louis (2011). “Burden of Proof”. Yale Law Journal, Forthcoming, (121), 95-120.
    11. Michelman, Frank (2014). “Legitimacy and Autonomy: Values of the Speaking State”. BROOKlyn LAW Review, (79), 210-256.
    12. Elbersci, Pedro Caballero (2021). “Justification of Judicial Decisions, From a Normativist and Inferentialist Approach Cogency”. Journal of Reasoning and Argumentation, (12), 5-49.
    13. Finnemore M & Sikkink, K. (1998). International Norm Dynamics and Political Change. International Organization. 52(4).
    14. Randolph, John and Bauer, Michael (1999). “Improving Environmental Decision-Making Through Collaborative Methods”. Policy Studies Review, (16), 160-196.
    15. weeks, Edward C (2000). “The Practice of Deliberative Democracy: Results from Four LargeScale Trials”. Public Administration Review, (4), 321-370.