حاصل تتبع در تألیفات حقوقی در زمینۀ مسئولیت مدنی نشان میدهد قول مشهور حقوقدانان بر این است که اصلی تحت عنوان اصل جبران همۀ خسارات وجود دارد که بهموجب آن پس از وقوع ضرر، آن ضرر، صرفنظر از نوع، در صورت جمع دو رکن دیگر مسئولیت (رابطۀ سبییت و فعل زیانبار) باید جبران شود و نیاز به نص قانونی خاص برای تجویز جبران خسارت در هر مورد وجود ندارد. سؤال اصلی مقالۀ حاضر این است که آیا میتوان قائل به وجود چنین اصلی در حوزۀ مبانی فلسفی کثرتگرا در مسئولیت مدنی شد؟ رویۀ قضایی محاکم در این خصوص، متشتت است. علیرغم شهرت این اصل بین حقوقدانان، ادعای نویسندگان مقالۀ حاضر این است که جستجو در مبانی فلسفی و اهداف عمدۀ مطرح در حقوق مسئولیت مدنی بهروشنی نشان میدهد هیچ نظریهای وجود ندارد که مقتضای آن، اصل جبران همۀ خسارات باشد. بهدلیل تناقض آشکار رویکردهای وحدتگرا با اصل جبران همۀ خسارات، به جستجوی چنین اصلی در رویکردهای کثرتگرای فلسفۀ مسئولیت مدنی برخاستیم. حاصل این بررسی نشان داد در میان این دسته از رویکردها نیز نظریهای که چنین اصلی از آن مستفاد شود وجود ندارد. بر اساس یافتههای مقالۀ حاضر، بهنظر میرسد اعتقاد به چنین اصلی، هم از بُعد عملی ناممکن و باعث کاهش کارایی مسئولیت مدنی در مهندسی فعالیتهای اجتماعی و هم از بُعد نظری فاقد مبنای استدلالی است. پیشنهاد میشود استناد به چنین اصلی بهعنوان راهنمایی که در موارد سکوت قانون باید مورد عمل قرار بگیرد از ادبیات مسئولیت مدنی ایران حذف گردد.
بابایی، ایرج، حقوق مسئولیت مدنی مبتنی بر نقد و بررسی آراء و رویهقضایی، (تهران: مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضائیه، چ 1، 1396).
بابایی، ایرج، حقوق مسئولیت مدنی و الزامات خارج از قرارداد، (تهران: نشر میزان، چ 1، 1394).
بادینی، حسن، فلسفۀ مسئولیت مدنی، (تهران: شرکت سهامی انتشار، چ 1، 1384).
باریکلو، علیرضا، مسئولیت مدنی، (تهران: نشر میزان، چ 1، 1385).
بهرامی احمدی، حمید، ضمان قهری، (تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق، چ 2، 1393).
بهرامی احمدی، حمید، قواعد فقه؛ قاعدۀ لاضرر، ج 2، (تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق، چ 2، 1390).
دارابپور، مهراب، مسئولیتهای خارج از قرارداد، (تهران: مجمع علمی و فرهنگی مجد، چ 1، 1387).
صفایی، سیدحسین و رحیمی، حبیبالله، مسئولیت مدنی (الزامات خارج از قرارداد)، (تهران: انتشارات سمت، چ 9، 1395).
صفایی، سیدحسین و رحیمی، حبیبالله، مسئولیت مدنی تطبیقی، (تهران: مؤسسۀ مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهر دانش، چ 1، 1397).
کاتوزیان، ناصر، مسئولیت مدنی، (تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چ 5، 1385).
مبیّن، حجت، نظریۀ قابلیت استناد در مبانی مسئولیت مدنی، (تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق، چ 1، 1390).
مهماننوازان، روحالله، خسارات قابل جبران در حقوق ایران، (تهران: مجمع علمی و فرهنگی مجد، چ 2، 1390).
یزدانیان، علیرضا، قواعد عمومی مسؤولیت مدنی، (تهران: نشر میزان، چ 1، 1386).
- مقالات
ابدالی، مهرزاد، «عدم بازدارندگی اصل جبران خسارت در قراردادهای مصرف (مطالعۀ تطبیقی در حقوق ایران و فرانسه)»، حقوق تطبیقی، ش 2 (1400).
امینی، منصور و عبدی، مونا، «بررسی تطبیقی خسارت ازدست دادن حق استفاده از اموال در نظامهای حقوقی ایاالت متحدۀ امریکا و ایران»، مطالعات حقوق تطبیقی معاصر، ش 24 (1400).
بابایی، ایرج، «نقد اصل قابلیت جبران کلیۀ خسارات در حقوق مسئولیت مدنی ایران»،حقوق عمومی، ش 16 (1384).
بادینی، حسن، «هدف مسئولیت مدنی»، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، ش 520 (1383).
خادم سربخش، مهدی و سلطانینژاد، هدایتالله، «اصل قابلیت جبران کلیۀ خسارات»، مبانی فقهی حقوق اسلامی، ش 12 (1392).
دیلمی، احمد و قاسمزاده، سید روحاله، «مسئولیت مدنی ناشی از خطرهای ناشناختۀ فراورده در حقوق ایران و فقه امامیه»، مطالعات حقوق تطبیقی معاصر، ش 15 (1396).
رحمدل، منصور، «پرداخت دیه از بیتالمال»، مطالعات حقوق تطبیقی معاصر، ش 18 (1398).
رحیمی، حبیبالله و شاهرخی، سید نورالله، «بررسی اصل جبران همۀ خسارات از حیث انطباق با مبانی وحدتگرا در حوزۀ فلسفه مسئولیت مدنی»، مطالعات حقوقی، ش 2 (1400).
قرباننیا، ناصر، «مطالعهای پیرامون مسؤولیت مدنی دولت در فقه امامیه و حقوق موضوعه»، نامۀ مفید، ش 13 (1377).
قسمتی تبریزی، علی، «اصل جبران کامل زیان»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، ش 13 (1394).
محبپور حقیقی، راضیه و پورمولا، سید محمدهاشم، «جبران خسارت مالی محرومیت از کار در توقیف و حبس غیرقانونی و اشتباهی از دیدگاه فقه امامیه»، مطالعات حقوق تطبیقی معاصر، ش 21 (1399).
ب) منابع انگلیسی
- Books
Englard, Izhak, the Philosophy of Tort Law, (Aldershot, Hants., England: Dartmouth Publishing Company, 1993).
Landes, William M., & Posner, Richard A., The Economic Structure of Tort Law, (Cambridge: Harvard University Press, 1987).
Palmer, Michael, Moral Problems, (Cambridge: Cambridge University Press, 1995).
Sidgwick, Henry, The Methods of Ethics, (Stuttgart: Macmillan and Company Limited, 1962).
- Articles
Bohr, Niels, “Natural Philosophy and Human Cultures”, Nature Magazine, Vol. 143 (1939).
Englard, Izhak, “The Idea of Complementarity as a Philosophical Basis for Pluralism in Tort Law”, David G. Owen, Philosophical Foundations of Tort Law, (Oxford: Clarendon Press, 1995).
Englard, Izhak, “The Cost of Accidents: A Retrospect View from the Cathedral”, Maryland Law Review, Vol. 64 (2005).
Folse Jr., Henry J., “Complementarity and the Description of Nature in Biological Science”; Biology and Philosophy, Vol. 5 (1990).
Geistfeld, Mark, “Economics, Moral Philosophy, and the Positive Analysis of Tort Law”, Gerald J., Postema, Philosophy and the Law of Torts, (Cambridge: Cambridge University Press, 2001).
Robinette, Christopher J., “Can There Be a Unified Theory of Torts? A Pluralist Suggestion from History and Doctrine”, Brandeis Law Journal, Vol. 43 (2005).
Schwartz, Gary T., “Mixed Theories of Tort Law: Affirming Both Deterrence and Corrective Justice”, of Texas Law Review; Vol. 75 (1997).
Trakman, Leon, “Pluralism in Contract Law”,Buffalo Law Review, Vol. 58 (2009).
ج) آرای قضایی
- دستۀ اول: همگی متعلق به بانک دادۀ آرای قضایی، وابسته به پژوهشگاه قوۀ قضاییه (بازبینی در تاریخ 8/9/1399)