تحلیل اقتصادی حقوق از منظر فقهی در نظام حقوقی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری حقوق خصوصی دانشگاه بوعلی سینا همدان

2 استاد دانشگاه بوعلی سینا همدان

3 استادیار دانشگاه بوعلی سینا همدان

چکیده

تحلیل اقتصادی حقوق، جلوه‌ای نسبتاً نوین از پیوند حقوق و اقتصاد است که بر اساس آن، قواعد حقوقی، با روش‌ها و معیارهای اقتصادی مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. مطالعه تاریخی شکل‌گیری این روش تحلیل حاکی از آن است که تغییر جهان‌بینی حقوق‌دانان از یک سو و اقتصاددانان از سوی دیگر، از آرمان‌گرایی به واقع‌گرایی و به تبع آن تغییر روش مطالعه آنان از شکل‌گرایی غالب در قرن نوزدهم میلادی به واقع‌گرایی، موجب پیدایش این روش تحلیل شده است. سؤال اصلی تحقیق حاضر این است که آیا این روش تحلیل را که محصول تفکرات عمدتاً واقع‌گرایانه است، می‌توان با مبانی و قواعد حقوقی ایران تطبیق داد و از این روش در تحلیل مسائل حقوقی مدد جست؟ این پرسش از آن جا ناشی می‌شود که حقوق موضوعه ایران بر اساس اصول چهارم و یک صد و شصت و هفتم قانون اساسی، مبتنی بر فقه اسلامی و شیعی است که به لحاظ سیطره قواعد فقهی بر آن، علی الاصول، بیش از آن که در دسته واقع‌گرایی جای گیرد، آرمان‌گراست. براین اساس، هدف تحقیق پیش‌رو این است که روشن شود مبنای فکری تحلیل اقتصادی حقوق با مبانی فقهی حقوق ایران سازگار است یا نه. نتیجه تحقیق نشان می‌دهد که تحلیل اقتصادی حقوق، تابع تفکرات واقع‌گرایانه محض نیست و در برخی از قرائت‌های آن می‌توان آرمان‌گرایی را ملاحظه نمود. وانگهی حقوق ایران نیز آرمان‌گرای محض نیست و برخی از منابع شرعی همسو با نگاه‌های واقع‌گرایانه است. لذا استفاده از روش تحلیل اقتصادی حقوق برای تحلیل منابع و قواعد شرعی حقوق ایران ممکن است. با این حال، استفاده از روش‌های اقتصادی، در همه حوزه‌های حقوق نمی‌تواند به صورت یکسان اعمال شود. در حوزه‌های اقتصادی حقوق، استفاده از تحلیل اقتصادی هم برای تعیین کارایی است و هم برای تعیین هدف قواعد و نهادهای حقوقی اما در حوزه‌های غیراقتصادی، کاربرد اقتصاد محدود به کارایی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  1.  

    الف) فارسی

    - کتاب‌ها

    1. دادگر، یدالله، اصول تحلیل اقتصادی خرد و کلان، (تهران: نشر آماره، چ 2، 1392).
    2. صفایی، حسین و امامی، اسدالله، مختصر حقوق خانواده، (تهران: میزان، چ 14، 1386).
    3. طوسی، عباس، تحلیل اقتصادی حقوق شرکتها، (تهران: مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌های حقوقی شهر دانش، چ 1، 1393).
    4. کاتوزیان، ناصر، مقدمۀ علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، (تهران: شرکت سهامی انتشار، چ 50، 1385).
    5. کاتوزیان، ناصر، فلسفۀ حقوق، ج 2، (تهران: شرکت سهامی انتشار، چ 5، 1393).
    6. کاتوزیان، ناصر، الزامهای خارج از قرارداد؛ مسئولیت مدنی، قواعد عمومی، ج 1، (تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چ 13، 1372).
    7. کاتوزیان، ناصر، کلیات حقوق؛ نظریۀ عمومی، (تهران: شرکت سهامی انتشار، چ 4، 1394).
    8. محمدی، ابوالحسن، مبانی استنباط حقوق اسلامی، (تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چ 27، 1386).
    9. نورث، داگلاس سی، نهادها، تغییرات نهادی و عملکرد اقتصادی، ترجمۀ محمدرضا معینی، (تهران: سازمان برنامه و بودجه، چ 1، 1377).

    - مقالات

    1. آقانظری، حسن؛ توکلی، محمدجواد و بیدار، محمد، «معناشناسی «مکتب»، «نظام» و «علم» در ادبیات اقتصاد اسلامی»، معرفت اقتصاد اسلامی، ش 1، (1397).
    2. آقایی طوق، مسلم، «تحلیل تحلیل اقتصادی حقوق»، مطالعات حقوق تطبیقی، ش 2 (1392).
    3. ابدالی، مهرزاد، «جایگاه اخلاق در تحلیل اقتصادی حقوق»، نامۀ مفید، ش 82 (1389).
    4. ابدی، سعیدرضا؛ اسفندیاری‌فر، خشایار و جعفری، نادر، «مکاتب اقتصادی و حقوق کار(با تکیه بر اقتصاد نهادگرایی و نئوکلاسیک)»، تحقیقات حقوقی، ش 76 (1395).
    5. اکبرپور، مجید؛ محبی، ابوالفضل و نظری، خدیجه، «بررسی تعهدات طبیعی در حقوق ایران؛ با رویکرد حقوقی و تحلیل اقتصادی»، حقوقی دادگستری، ش 76 (1390).
    6. انصاری، اسماعیل، «تحلیل اثباتی و هنجاری حقوق کیفری و مجازات‌های بهینه»، اطلاعرسانی حقوقی، ش 19 و 20 (1388).
    7. بابایی، ایرج، «مبانی نظری رویکرد تحلیل اقتصادی حقوق»، حقوق و سیاست، ش 23 (1386).
    8. بادینی، حسن، «مبانی فلسفی نگرش اقتصادی به حقوق»، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، ش 62 (1382).
    9. بادینی، حسن و مهراد، مهدی، «کارایی اقتصادی در حقوق خصوصی؛ نظریه و مصادیق»، مطالعات حقوق خصوصی، ش 1 (1396).
    10. بلوری‌فر، مینا؛ حاجی عزیزی، بیژن و جعفری، فیض‌الله، «به‌کار‌گیری تحلیل اقتصادی حقوق برمبنای مستقلات عقلی و قاعده مصلحت»، فقه و حقوق اسلامی، ش 18 (1398).
    11. بلوری‌فر، مینا؛ حاجی عزیزی، بیژن و جعفری، فیض‌الله، «تحلیل کارایی نظریۀ تقصیر بر مبنای نظریات رفتار مصرف‌کننده و تولیدکننده»، دانشنامۀ حقوق اقتصادی، ش 20 (1400).
    12. بهروزی لک، غلامرضا و مخلص الائمه، فرزاد، «نسبت آرمان‌گرایی و واقع‌گرایی در آینده‌پژوهی اسلامی»، مطالعات آیندهپژوهی، ش 7 (1392).
    13. پیروزفر، سهیلا، «حقیقت‌نگری و واقع‌نگری آموزه‌های وحیانی»، مطالعات اسلامی، ش 78 (1386).
    14. حسامی‌فر، عبدالرزاق، «پراگماتیسم و فلسفۀ تحلیلی»، تأملات فلسفی، ش 17 (1395).
    15. حسینیان، سعیده، «کارکردهای عقل در دین‌پژوهی»، قبسات، ش 34 (1388).
    16. دادگر، یدالله، «پیش‌درآمدی بر سنتز حقوق و اقتصاد»، تحقیقات حقوقی، ش 43 (1385).
    17. داودی، پرویز؛ توکلی، محمدجواد و پناهی بروجردی، محمدسعید، «عقلانیت طیفی اسلامی در مقابل نظریۀ انتخاب عقلایی اقتصاد متعارف»، معرفت اقتصاد اسلامی، ش 1، (1396).
    18. رجایی، سید محمد کاظم و خطیبی، مهدی، «روش استنباط نظریۀ اقتصادی از کتاب و سنت»، معرفت اقتصاد اسلامی، ش 1، (1396).
    19. رضایی دوانی، مجید و متوسلی، محمود، «ترابط فقه، حقوق و اقتصاد اسلامی»، اقتصاد اسلامی، ش 31 (1387).
    20. زریباف، سیدمهدی؛ ناسخیان، علی‌اکبر و سعیدی، علی، «عدالت به مثابه روش؛ سیر رویکردهای روش‌شناختی در اقتصاد اسلامی»، مطالعات اقتصاد اسلامی، ش 1، (1394).

     

    1. سبحانی ثابت، سید علی و سبحانی، حسن، «روش‌شناسی اقتصاد متعارف و مسئلۀ انتخاب پیش‌فرض‌ها: رویکردی بدیل در علم اقتصاد اسلامی»، مطالعات اقتصاد اسلامی، ش 2، (1397).
    2. سلیمی، عبدالحکیم، «پراگماتیسم و پیامدهای آن در حقوق»، معرفت، ش 154 (1389).
    3. شعاریان، ابراهیم و مولایی، یوسف، «مطالعۀ تطبیقی مبانی قاعدۀ تقلیل خسارت»، فقه و حقوق اسلامی، ش 2 (1390).
    4. شهبازی‌نیا، مرتضی؛ جعفری، فیض‌الله و حمیدیان، فاطمه، «تحلیل مفهومی داوری بر مبنای انصاف و نهادهای مرتبط»، مطالعات حقوق خصوصی، ش 2 (1396).
    5. صمدی، هادی، «معرفی و نقد نظریۀ اقتصاد تکاملی و رابطۀ آن با توسعۀ اقتصادی»، تحقیقات اقتصادی، ش 52 (1377).
    6. علیزاده، امیرخادم؛ پورکاظمی، محمدحسین و کشاورز، محسن، «کاربرد ریاضیات در اقتصاد اسلامی؛ مزایا و محدودیت‌ها»، مطالعات اقتصاد اسلامی، ش 1، (1394).
    7. کاتوزیان، ناصر، «جایگاه حقوق اسلامی در نظم حقوقی»، حقوقی دادگستری، ش 21 (1376).
    8. کرمی، محمدحسین و گودرزی، سعید، «دلالت‌های نهادگرایی جدید برای اقتصاد اسلامی در مواجهه با آثار خارجی»، معرفت اقتصاد اسلامی، ش 1، (1397).
    9. کیوانفر، شهرام، «پراگماتیسم حقوقی»، تحقیقات حقوقی، ش 46 (1386).
    10. کیوانی امینه، محمد، «آشنایی با مکتب نهادگرایی»، پژوهشنامۀ حقوق اسلامی، ش 22 (1385).
    11. گلشنی، عصمت و حسینی مدرس، مهدی، «مقایسۀ اثر مکاتب تفسیری اقتصادی و فرمالیستی بر حقوق»، دانشنامۀ حقوق اقتصادی (دانش و توسعه سابق)، ش 7 (1394).
    12. محمدرضایی، محمد و عابدینی، عظیم، «نقد نگرش پراگماتیسم در تبیین ضرورت دین»، قبسات، ش 67 (1392).
    13. مشهدی احمد، محمود؛ متوسلی، محمود و طیب‌نیا، علی، «نقدی بر روش‌شناسی اقتصاد مرسوم»، برنامهریزی و بودجه، ش 2 (1390).
    14. مولودی، محمد؛ حاجی عزیزی، بیژن و غلامی، نگین، «مبانی اقتصادی توزیع خسارت در مسئولیت مدنی»، مطالعات حقوقی، ش 3 (1397).

     

    1. مهرگان، نادر؛ سحابی، بهرام و تارتار، محسن، «بررسی تأثیر عوارض شهرداری‌ها بر قیمت مسکن؛ مطالعۀ موردی شهر تهران»، سیاستگذاری پیشرفت اقتصادی، ش 7 (1394).
    2. مهرگان، نادر و گرشاسبی فخر، سعید، «نابرابری درآمد و جرم در ایران»، پژوهش‌های اقتصادی (رشد و توسعۀ پایدار)، ش 4 (1390).
    3. ناظمان، حمید، «چگونه علم اقتصاد علم شد»، دین و ارتباطات، ش 3 (1375).
    4. نعیمی، مرتضی، «پیشینیۀ رویکرد تحلیل اقتصادی حقوق»، تحقیقات حقوقی آزاد، ش 16 (1391).
    5. نعیمی، مرتضی و راسخ، محمد، «تبیین و نقد مفهوم «انسان اقتصادی» در رویکرد اقتصادی به حقوق»، دانشنامۀ حقوق اقتصادی (دانش و توسعه سابق)، ش 2 (1391).
    6. یثربی، علی‌محمد، «گزارشی در زمینۀ راه‌اندازی رشتۀ فقه و حقوق اقتصادی: قرائت فقهی حقوق اقتصادی»، حقوق خصوصی، ش 1 (1393).
    7. یوسفی، محمدطاهر، «پژوهشی در باب مستقلات عقلیه»، خردنامۀ صدرا، ش 14 (1377).

    ب) منابع انگلیسی

    - Books

    1.  
    2.  
    3.  
    4.  
    5.  
    6.  
    7.  
    8.  
    9.  
    10.  
    11.  
    12.  
    13.  
    14.  
    15.  
    16.  
    17.  
    18.  
    19.  
    20.  
    21.  
    22.  
    23.  
    24.  
    25.  
    26.  
    27.  
    28.  
    29.  
    30.  
    31.  
    32.  
    33.  
    34.  
    35.  
    36.  
    37.  
    38.  
    39.  
    40.  
    41.  
    42.  
    43.  
    44.  
    45.  
    46.  
    47.  
    48.  
    49.  
    50.  
    51. Geistfeld, Mark, The Role(s) of Economic Analysis in Tort Law, (Los Angeles: University of California, 2003).
    52. Landes, William & Posner. A. Richard, The Structure of Tort Law: The Economic Structure of Tort Law, (Cambridge: Harvard University Press, 1987).
    53. Leff, A. Arthur, Economic Analysis of Law: Some Realism about Nominalism, (New Haven: Yale Law School Legal Scholarship Repository, 1974).
    54. Posner A. Richard, Economic Analysis of Law, (Alphen aan Den Rijn: Wolters Kluwer, 2017).
    55. Rothbard Murray N, Praxeology: The Methodology of Austrian Economics, (Cheltenham, UK: Edward Elgar, 1997).

    - Articles:

    1.  
    2.  
    3.  
    4.  
    5.  
    6.  
    7.  
    8.  
    9.  
    10.  
    11.  
    12.  
    13.  
    14.  
    15.  
    16.  
    17.  
    18.  
    19.  
    20.  
    21.  
    22.  
    23.  
    24.  
    25.  
    26.  
    27.  
    28.  
    29.  
    30.  
    31.  
    32.  
    33.  
    34.  
    35.  
    36.  
    37.  
    38.  
    39.  
    40.  
    41.  
    42.  
    43.  
    44.  
    45.  
    46.  
    47.  
    48.  
    49.  
    50.  
    51.  
    52.  
    53.  
    54.  
    55.  
    56. Carmody Tilley, “Cristina, Tort Law Inside Out”, The Yale Law Journal, Vol. 126. Iss5 (2017).
    57. Harnay Sophie and Marciano Alain, “Posner, Economics and the Law: From “Law and Economics” to an Economic Analysis of Law”. Journal of the History of Economic Thought, Vol. 31, No. 2(2009).
    58. Shaffer, Gregory, “Legal Realism and International Law”, European Journal of Law and Economics, No. 55 (2018).
    59. Tahir, Sayyid, “Islamic Economics and Prospects for Theoretical and Empirical Research”, Journal of King Abdolaziz University: Islamic Economics, No. 1 (2017).
    60. Zamir Eyal & Medina Barak, “Law, Morality, and Economics: Integrating Moral Constraints with Economic Analysis of Law”, California Law Review, No. 2 (2008).