جبران خسارت مالی محرومیت از کار در توقیف و حبس غیرقانونی و اشتباهی از دیدگاه فقه امامیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه شیراز

2 دانشیار دانشگاه شیراز

چکیده

توقیف و حبس ناحق بر دو گونه غیرقانونی و اشتباهی تقسیم‌‌پذیر است. بیشتر زندانیان ناشی از تمام موارد توقیف و حبس ناحق، از نظر مالی یا غیرمالی (بدنی و معنوی) در هر صورت متحمل خسارت‌هایی می‌شوند. اصلی‌ترین خسارت مالی، خسارت ناشی از محرومیت از کار کردن و کسب درآمدِ افراد اهل کسب و کار است. با تمام این احوال، مشهور فقیهان با استناد به عدم کاربرد قاعدۀ ضمان ید در مورد انسان، عدم مالیت منافع انسان پیش از عقد و اجماع، این خسارت مالی را مضمون ندانسته‌اند. در این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی دلایل یادشده مورد بررسی و مداقه قرار گرفته و با بازخوانی و ارائۀ تفسیری نو از قاعدۀ ضمان ید و اثبات امکان مالیت منافع انسان پیش از عقد و عدم تحقق اجماع صحیح، رد شده‌ است. افزون بر این، با تکیه مستدل بر قواعد لاضرر، اتلاف و تسبیب، نفی عسر و حرج و سیرۀ عقلا، لزوم جبران‌پذیری خسارت محرومیت از کار کردن افراد کاسب اثبات گردیده است. همچنین این خسارت با توجه به اصول 22 و 171 قانون اساسی و تعدادی از مواد ازجمله مادۀ 14 قانون آیین دادرسی کیفری (1392) جبران‌پذیر است.

کلیدواژه‌ها


  1. منابع و مآخذ

    الف) فارسی

    - کتاب‌ها

    1. اسماعیلی، محسن، نظریۀ خسارت، (تهران: امیرکبیر، 1377).
    2. امامى، سید حسن، حقوق مدنى، (تهران: انتشارات اسلامیة، بی‌تا).
    3. بهجت، محمدتقی، جامع المسائل، (قم: دفتر معظم‌له، 1426 ق).
    4. جزائری مروج، سید محمدجعفر، هدی الطالب الی شرح المکاسب، (قم: طلیعه النور، 1428ق).
    5. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، (تهران: گنج دانش، چ 17، 1386).
    6. خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیله، مترجم: علی اسلامی، (قم: اسلامى، 1425 ق).
    7. دیبانژاد، محسن و شایسته، یعقوب، قانون آیین دادرسی کیفری در نظم کنونی، (تهران: مجمع علمی فرهنگی مجد، چ 1، 1394).
    8. صافی گلپایگانى، لطف‌الله، جامع الأحکام، (قم: انتشارات حضرت معصومه سلام الله علیها، 1417 ق).
    9. طاهرى، حبیب‌الله، حقوق مدنى، (قم: دفتر انتشارات اسلامى، چ 2، 1418 ق).

    10.محقق داماد، سید مصطفى، قواعد فقه، (تهران: مرکز نشر علوم اسلامى، 1406 ق).

    11.مکارم شیرازی، ناصر، استفتاءات جدید، (قم: مدرسۀ امام على‌بن ابى طالب علیه‌السلام، 1427ق).

    12.طبسى، نجم‌الدین، حقوق زندانى و موارد زندان در اسلام، ( قم: بوستان کتاب، بی‌‌تا).

    13. منتظری، حسین‌علی، مبانى فقهى حکومت اسلامى، مترجم: محمود صلواتى و ابوالفضل شکورى، (قم: کیهان، 1409 ق).

    - مقاله‌ها

    14.حسینعلی، بای، «تأثیر چگونگی فراخواندن در ایجاد مسئولیت ناشی از دعوت شبانه»، فصلنامۀ تخصصی دین و قانون، ش 15 (1396).

    15.محقق داماد، سید مصطفی و اسماعیلی، مریم «بررسی مبانی فقهی ضمان استیفا»، نامۀ الهیات، ش 7 (1388).

    16.محمدی، پژمان و مرادپور شاد، امیرمبین، حجت، «تأثیر قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 بر امکان مطالبۀ خسارات معنوی و عدم نفع در نظام حقوقی ایران»، پژوهش حقوق خصوصی، ش 24 (1397).

    17.مرعشی، مـحمدحـسن، «دیه‌ و ضـرر و زیـان ناشی از جرم»، مجلۀ قـضائی و حـقوقی دادگستری، ش 1 (1370).

    18.هدایتی محبوب، ابوالفضل و اسدی، محمدحسن، «نقدی بر مادۀ 14 قانون آیین دادرسی کیفری»، پژوهش حقوق خصوصی، ش 26 (1398).

    ب) عربی

    19.آخوند خراسانى، محمدکاظم، کفایة الأصول: قاعدة الضرر و الاجتهاد و التقلید، (قم: مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام، 1409 ق).

    20.ابن فارس، احمد، معجم مقائیس اللغة، (قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزۀ علمیۀ قم، 1404 ق).

    21.ابن فهد حلّى، احمدبن محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، (قم: اسلامى، 1407ق).

    22.ابن فهد حلّى، احمدبن محمد، المقتصر من شرح المختصر، (مشهد: مجمع البحوث الإسلامیه، 1410 ق).

    23.انصاری، شمس‌الدین محمد‌بن شجاع القطّان، معالم الدین فی فقه آل یاسین، (قم: مؤسسۀ امام صادق علیه السلام، 1424 ق).

    24.انصاری دزفولی، مرتضی، رسائل فقهیه، (قم: کنگرۀ جهانى بزرگداشت شیخ انصارى، 1414ق).

    25.انصارى دزفولی، مرتضی، کتاب المکاسب، (قم: کنگرۀ جهانى بزرگداشت شیخ انصارى، 1415ق).

    26.بجنوردى، سید حسن، القواعد الفقهیه، (قم : نشرالهادی، 1419 ق).

    27.بجنوردى، سید محمد، القواعد الفقهیه، (تهران: مؤسسۀ عروج، 1401 ق).

    28. جوهرى، اسماعیل‌بن حماد،  الصحاح، (بیروت: دارالعلم للملایین، 1410 ق).

    29.حرّ عاملى، محمد‌بن حسن، وسائل الشیعه، (قم: مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام، 1409 ق).

    30.حمیرى، نشوان‌بن سعید شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، (بیروت: دارالفکر المعاصر، 1420 ق).

    31.خمینی، روح‌الله، کتاب البیع، (تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1421 ق).

    32.خویى، سید ابو القاسم، مصباح الفقاهة (المکاسب)، بی‌جا، بی‌تا).

    33.زب‍ی‍دی‌، م‍ح‍م‍دب‍ن‌ م‍ح‍م‍د، تاج العروس من جواهر القاموس، (بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414 ق).

    34.سبزوارى، سید عبد‌‌الأعلى، ، مهذّب الأحکام، (قم: مؤسسۀ المنار، بی‌‌تا).

    35.شهید ثانى، زین‌الدین‌بن على،  الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة: حاشیۀ سید محمدکلانتر، (قم: داوری، 1410 ق).

    36.صاحب جواهر، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، (بیروت: دار إحیاء التراث العربی،  1404 ق).

    37.صیمرى، مفلح‌بن حسن، غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام، (بیروت: دار الهادی، 1420ق).

    38.طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروه الوثقی، (بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1409 ق).

    39.طریحی، فخرالدین، مجمع‌البحرین، (تهران: کتابفروشى مرتضوى، 1416 ق).

    40.طوسى، محمدبن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، (تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1387).

    41.علامه حلّى، حسن‌بن یوسف، تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، (تهران: مؤسسۀ چاپ و نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1411 ق).

    42.فاضل لنکرانی، محمد، القواعد الفقهیه، (قم: چاپخانۀ مهر، 1416 ق).

    43.فیومی، احمدبن محمد، المصباح المنیر، (قم: منشورات دارالرضی، بی تا).

    44.قرشی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، (تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1412 ق).

    45.کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، (قم: دارالحدیث للطباعة و النشر، 1429 ق).

    46.کمپانی (غروی اصفهانی)، محمدحسین، نهایة الدّرایة فی شرح الکفایة، (قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، 1414 ق).

    47.محدث نورى، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، (بیروت: مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام، 1408 ق).

    48.محقق حلّی، جعفربن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، (قم: مؤسسۀ اسماعیلیان، 1408 ق).

    49.محقق حلی، جعفربن حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، (قم: مؤسسة المطبوعات الدینیة، 1418 ق).

    50.محقق سبزواری، محمدباقر، کفایة الأحکام، (قم: اسلامى، 1423 ق).

    51.محقق کرکی، على‌بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، (قم: مؤسسۀ آل البیت علیهم‌السلام، 1414 ق).

    52.مراغه‌ای، سید میر عبدالفتاح،  العناوین الفقهیه، (قم: اسلامی، 1417 ق).

    53.مصطفوی، حسن،  التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، (تهران: مرکز الکتاب للترجمة و النشر، 1402 ق).

    54.مقدس اردبیلى، احمدبن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، (قم: اسلامی، 1404 ق).

    55.مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، (قم: امام امیرالمؤمنین علیه‌السلام، 1411 ق).

    56.مکارم شیرازی، ناصر، کتاب النکاح، (قم: مدرسۀ امام على بن ابى طالب علیه‌السلام، 1424ق).

    57.منتظری، حسین‌علی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، (قم: نشر تفکر، 1409ق).

    58. سید على، موسوی قزوینى، رسالة قاعدة ما یضمن بصحیحه یضمن بفاسده، (قم: اسلامى، 1419 ق).

    59.نراقى، ملا احمد، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، (قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، 1417 ق).

    ج) منابع الکترونیکی

    60.فاضل تونی، الوافیة فی أصول الفقه، (کتابخانۀ اینترنتی مدرسۀ فقاهت، بی‌‌تا).

    61.نائینی، محمدحسین، فوائدالاصول، تقریر: محمدعلی کاظمی خراسانی، (کتابخانۀ اینترنتی مدرسۀ فقاهت، بی‌‌تا).

    1. هاشمی شاهرودی، سید محمود، البحوث فی علم الاصول: تقریرات سید محمدباقر صدر، (کتابخانۀ اینترنتی مدرسۀ فقاهت، بی‌‌تا).