جریان قاعدۀ نفی ظلم در فقه عدلی‌مسلک

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه اصفهان

چکیده

عدلیه؛ شیعه و معتزله، عدل الهی را از اصول اعتقادی خویش می‌شمارند و در بیان این اصل، عدل و ظلم را در چارچوب حُسن و قُبح عقلی، دو مفهوم خردمحور مى‏دانند. بر این اساس، خداوند هیچ‌گاه کردارى را که عقل آن را ستم بداند انجام نمى‏دهد؛ همچنین هیچ‌گاه برخلاف دادگرى و عدالتِ خردیاب حکم نخواهد کرد. جریان این اصل کلامى در فقه شیعى نتیجۀ مهمی را به‌همراه خواهد داشت؛ هر حکم فقهی که به ظلم بینجامد منتفى و ملغى است. فقیهان شیعه به این قاعدۀ فقهی تصریح کرده‌اند و آن دسته از احکام یا نظریات فقهى را که خرد جمعى و مستقل بشری آن را مصداق ظلم دانسته، از شریعت اسلامی نفی کرده‌اند. این قاعده در ابواب فقه، قواعد فقهی و اصول فقه جریان می‌یابد؛ احکام تکلیفی و وضعی آن دسته از عبادات و معاملات را که مستلزم ظلم هستند سلب می‌کند. همچنین می‌تواند در برخی فروض پشتوانۀ قواعد فقهی همچون نفی ضرر، نفی حرج و قاعدۀ عدل و انصاف باشد. توجه بیشتر به قاعدۀ نفی ظلم می‌تواند راهگشای بسیاری از گره‌های موجود در ابواب و احکام فقهی، از جمله احکام جنگ، ربا، ازدواج و طلاق و حق تألیف و طبع باشد. پژوهش در این قاعده، پاسخ‌ به این پرسش است که قاعدۀ نفی ظلم چه آثاری در اصول فقه، قواعد فقهی و فروعات فقهی تأثیرگذار در حقوق اسلامی درپی دارد.

کلیدواژه‌ها


  1. منابع و مآخذ

    1. انصارى، مرتضی،  فرائد الاصول، ج 1، (قم: جامعۀ مدرسین، بی‌تا).
    2. بهبهانى، سید على،  الفوائد العلیه، ج 1، (اهواز: دارالعلم، 1405 ق).
    3. بهسودى، محمدسرور، مصباح الاصول، ج 2، (تقریر درس آیت‌‌الله خویى)، (قم: نشر داورى، 1417 ق).
    4. حرّ عاملى، محمدبن‌ حسن، تفصیل وسائل الشیعه الى تحصیل مسائل الشریعه، ج 15، (قم: مؤسسۀ آل ‏البیت، 1414 ق).
    5. حکیم، سید عبدالصاحب، منتقى الاصول، ج 4، (تقریر درس آیت‌‌الله سید محمد روحانى)، (قم: نشر الهادى، 1416 ق).
    6. حلّى، حسن‌بن‏ یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، (قم: مرکز الابحاث العقائدیه، 1413 ق).
    7. حلّى، حسن‌بن ‏یوسف، منتهى المطلب، ج 2، (مشهد: مجمع البحوث العلمیه الاسلامیه، 1412 ق).
    8. حلّى، حسن‌بن ‏یوسف، قواعد الاحکام فى معرفه الحلال و الحرام، ج 1، (قم: جامعۀ مدرسین، 1415 ق).
    9. خمینى، سید روح‌الله، کتاب البیع، ج 1، (قم: نشر اسماعیلیان، 1410 ق).

    10.سبزوارى، محمدباقر، ذخیره المعاد، ج 2، (قم: آل‏البیت، بی ‌تا).

    11.سید مرتضى، محمد‌بن ‌حسین موسوی، الانتصار، (قم: مؤسسۀ نشر اسلامى، 1415 ق).

    12.سید مرتضى، محمد‌بن ‌حسین،  الرسائل، ج 3، (قم: دارالقرآن، 1405 ق).

    13.سید مرتضى، محمد‌بن حسین، المقنع فی الغیبه، (قم: مرکز الابحاث العقائدیه، 1412 ق).

    14.سید مرتضى، محمد‌بن‌ حسین، الذریعه الى اصول الشریعه، ج 1، (تهران: دانشگاه تهران، بى‌‏تا).

    15.سیستانى، سید على، قاعدۀ لاضرر و لاضرار، (قم: مکتبه السید السیستانى، 1414 ق).

    16.شاهرودى، سید على، دراسات فى علم الاصول، (تقریر درس آقاى خویى)، (قم: دائره‌المعارف فقه، 1419 ق).

    17.شریف جرجانی، محمد، شرح المواقف، (قم: مطبعه الشریف الرضی، 1325).

    18.شیرازى، سید محمد، الفقه، ج 47، (بیروت: مؤسسۀ الرسول الاعظم، 1419 ق).

    19.صدر، سید محمدباقر، قاعدۀ لاضرر و لاضرار، (قم: جامعۀ مدرسین، 1415 ق).

    20.طوسی، محمدبن‌ حسن، تهذیب الاحکام، ج 7، (تهران: مکتبه الصدوق، 1417 ق).

    21.عاملى، سید محمدبن‏ على، مدارک الاحکام فى شرح شرائع الاسلام، ج 5، (قم: آل ‏البیت، 1410 ق).

    22.عاملى (شهید اول)، محمدبن ‏مکى، الدروس الشرعیه، ج 3، (قم: جامعۀ مدرسین، 1412 ق).

    23.کرکى، على‌بن‌ حسین، جامع المقاصد فى شرح القواعد، ج 12، (قم: مطبعه المهدیه، 1408 ق).

    24.کلینى، محمدبن ‌یعقوب، الاصول من الکافى، ج 5، (تهران: نشر الحیدریه، 1363).

    25.مدرسى، سید محمدتقى، تعلیقات على مسائل مهذب الاحکام، ج 1، (بیروت: دارالقاری، 1427 ق).

    26. مراغى، عبدالفتاح، العناوین الفقهیه، ج 1، (قم: جامعۀ مدرسین، 1417 ق).

    27.مکارم شیرازى، ناصر، بحوث فقهیه مهمه، (قم: مؤسسۀ امیرالمومنین، 1415 ق).

    28.مفید (شیخ)، محمد‌بن‏ محمد، اوائل المقالات، (بیروت: دارالمفید، 1414 ق).

    29.مفید، محمدبن ‌محمد، تصحیح اعتقادات الشیعه، (بیروت: دارالمفید، 1414 ق).

    30.نووى، محى‏الدین، شرح صحیح مسلم، (بیروت: دارالکتب العربى، 1407 ق).

    31.یزدی، سید محمدکاظم، العروه الوثقی، ج 2، (بیروت: مؤسسۀ الاعلمی، 1410 ق).