بررسی مبناشناسی بحث تعارض اصل و ظاهر و موارد کاربردی آن در خصوص مهریه و نفقه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری، حقوق، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد

2 دانشگاه آزاد اسلامی، واحد یاسوج،

3 دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد

چکیده

بحث اعتبار و تقدم اصل یا ظاهر بر دیگری در صورت تعارض موضوعی بحث‌برانگیز و دارای جنبۀ علمی و کاربردی است. گاهی ظاهر مورد تأیید شرع و قانون‌گذار است که به آن امارۀ قانونی می‌گویند و گاهی ظاهر از آن نظر که موجب علم و اطمینان دادرس می‌‌شود، آن را امارۀ قضایی می‌‌نامند و هر دو این نوع ظواهر و امارات حجت و معتبر هستند. اما اگر ظاهر مستفاد و مستنبط از قراین و اوضاع و احوال موجود در آن موضوع باشد بدون اینکه مورد تأیید شرع یا موجب علم و اطمینان دادرس گردد (که به آن ظهور عرفی می‌گویند)، فقها و حقوق‌دانان در تقدم این ظاهر بر اصل تردید کرده‌اند. مشهور قائل به تقدم ظاهر بر اصل است (کلینی، طوسی، شهید ثانی و کاتوزیان و ...) و گروهی دیگر اصل را در این تعارض مقدم می‌دارند و هرکدام از دو گروه مدارک و مستندات خود را ارائه کرده‌اند. لذا هدف اصلی در این پژوهش مبناشناسی اعتبار ظهور عرفی و اصل از دیدگاه فقها و حقوق‌دانان و بررسی موارد کاربردی این مبحث در جریان دادرسی (ویژۀ دعاوی مهریه و نفقه) است تا مشخص شود که دادرس در هنگام برخورد با چنین مواردی در هنگام دادرسی کدام را بر دیگری ترجیح می‌دهد.

کلیدواژه‌ها


* قرآن کریم
1. آخوند خراسانی، محمدکاظم (1416ق)، کفایه الاصول، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
2. آشتیانی، محمدحسن (1403ق)، بحر الفوائد فی شرح الفرائد، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
3. آل بحرالعلوم، سید محمد (1403ق)، بلغه الفقهیه، چاپ چهارم، تهران: مکتبه الصادق.
4. ابن ادریس، محمدبن احمد (1429ق)، السرائر، قم: المطبعه العلمیه.
5. ابن بابویه، محمدبن علی (1413ق)، من لایحضره الفقیه، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
6. اصفهانی، محمدحسین (1374)، نهایه الدرایه فی شرح الکفایه، قم: انتشارات سیدالشهدا.
7. امامی، سید حسن (1352)، حقوق مدنی، جلدهای 2و3و5، تهران: کتابفروشی اسلامی.
8. انصاری، مرتضی (1415ق)، مطارح الانظار، قم: مؤسسۀ الهادی.
9. بروجردی، حسین (1375ق)، نهایه الاصول، به قلم حسین‌علی منتظری، نشر تفکر.
10. بروجردی، حسین (1412ق)، حاشیه علی کفایه الاصول، تقریر توسط بهاء‌الدین حجتی بروجردی، قم: مؤسسۀ انصاریان.
11. تنکابنی، میرزا محمد (1382ق)، تأسیسات در قواعد فقهی، دارالعلم بهبهانی.
12. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1380)، ترمینولوژی حقوق، تهران: گنج دانش.
13. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1348ق)، دانش نامه حقوق،جلد 1، چاپ دوم، تهران:انتشارات امیرکبیر.
14. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1382)، واژه‌ی عدل، تهران: گنج دانش.
15. حبیبی‌تبار، جواد (1380)، گام به گام با حقوق خانواده، تهران: نشر خرم.
16. حر عاملی، محمدبن حسن (1381ق)، وسائل الشیعه، چاپ ششم، تهران: منشورات مکتبه الاسلامیه.
17. حکیم، محمدتقی (1390ق)، الاصول العامه للفقه المقارن، قم: مؤسسۀ آل البیت.
18. سنگلجی، استاد علامه محمد (1329)، آئین دادرسی در اسلام، انتشارات دانشگاه تهران.
19. شهید اول، محمد مکی العاملی (1400ق)، قوائد الفوائد فی الفقه و الاصول و العربیه، تحقیق سید عبدالهادی الحکیم، قم: منشورات مکتبه المفید.
20. شهیدثانی، حسن‌بن زین‌الدین (1416ق)، تمهید‌ القوائد، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
21. صدر، محمدباقر (1395ق)، المعالم الحدیده للاصول، تهران: مکتبه النجاح.
22. صدرزاده افشار، سید محسن (1370)، ادلۀ اثبات دعوا در حقوق ایران، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
23. صفایی، سید حسن و امامی، اسدالله (1376)، مختصر حقوق خانواده، تهران: انتشارات دادگستر.
24. طباطبایی، محمدکاظم (1420ق)، العروه الوثقی، قم: مؤسسۀ نشراسلامی.
25. طباطبایی، سید محمدحسین (1362ق)، دلیل المیزان فی تفسیر القرآن، تهران: بیان.
26. طباطبایی، سید محمدحسین (بی تا، ب)، حاشیه الکفایه، بنیاد علمی فرهنگی علامه طباطبایی.
27. طباطبایی، سید محمدحسین (بی تا، الف)، المناهل، قم: مؤسسۀ آل البیت.
28. طوسی، ابی جعفر محمد‌بن حسین (1418ق)، الخلاف، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
29. عاملی، بهاء‌الدین (1390)، حبل المتین فی احکام الدین، چاپ اول، قم.
30. علامه حلی، حسن‌بن یوسف (1406ق)، نهایه الاحکام فی معرفه الاحکام، بیروت: دارالاضوء.
31. علامه حلی، حسن‌بن یوسف (1413ق)، قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، چاپ اول، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
32. غروی اصفهانی، محمدحسین (1415ق)، نهایه الدرایه، مؤسسۀ آل البیت (ع).
33. فخرالمحققین، شیخ ابی‌طالب (1378)، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القوائد، جلد 3، قم: علمیه.
34. فضلی، عبدالهادی (1420ق)، دروس فی اصول فقه امامیه، مؤسسۀ ام القری.
35. کاتوزیان، ناصر (1383)، اثبات و دلیل اثبات، جلد 1 و 2، تهران: نشر میزان.
36. کاتوزیان، ناصر (1377)، فلسفه حقوق، تهران: انتشارات سهامی انتشار.
37. کاتوزیان، ناصر (1382)، «سهم عدالت در قضاوت»، مجلۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، ش 62.
38. کاتوزیان، ناصر (1381)، مقدمۀ علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، تهران: شرکت سهامی انتشار.
39. کاشف الغطاء، محمدحسین (بی تا)، تحریر المجله، تهران: مکتبه النجاح.
40. مازندرانی، شریف العلماء (بی تا)، ضوابط الاصول، تحقیق محمدشریف، بی جا.
41. محقق ثانی، علی‌بن حسین الکرکی (1409ق)، رسائل محقق کرکی، قم: مکتبه آیه‌الله العظمی المرعشی النجفی.
42. محقق حلی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر‌بن حسن (1389ق)، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جلدهای 1و2، نجف اشرف.
43. محقق داماد، سید مصطفی (1391)، قواعد فقه بخش مدنی مالکیت مسئولیت، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
44. محقق داماد، سید مصطفی (1381)، بررسی فقهی حقوق خانواده، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
45. مراغه‌ای، میر عبدالفتاح (1417ق)، العناوین، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
46. مظفر، محمدرضا (1403ق)، اصول فقه، بیروت: دارالنعمان.
47. معاونت آموزش و تحقیقات قوه قضائیه (1382)، مجموعه آراء فقهی در امور حقوقی (نکاح2)، جلد 4، قم.
48. محقق قمی، ابی القاسم‌بن حسن الجیلانی قمی (بی تا)،جامع الشتات، تهران: شرکت الرضوان.
49. محقق قمی (1290ق)، قوانین الاصول، جلد اول، انتشارات عبدالرحیم.
50. منتظری، حسین‌علی (1415ق)، نهایه الاصول، قم: نشر قدس.
51. موسوی خمینی، روح‌الله (1376)، الاجتهاد و التقلید، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
52. موسوی خمینی، روح‌الله (1410ق)، کتاب البیع، چاپ چهارم، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
53. موسوی خمینی، روح‌الله (1372)، انوار الهدایه، تحقیق: مؤسسۀ امام خمینی.
54. موسوی خمینی، روح‌الله (1368)، تهذیب الاصول، نگارش جعفر سبحانی، جلد 2، قم: دارالفکر.
55. نجفی (صاحب جواهر)، محمدحسین (1366ق)، جواهرالکلام، جلد 31، تهران: کتابفروشی اسلامی.
56. نراقی، احمدبن محمد مهدی (1417ق)، عوائد الایام، چاپ اول، قم: مرکز نشر التابع المکتب الاعلام الاسلام.