1
عضو هیئت علمی و مدیر گروه رشته حقوق جزا و جرم شناسی دانشگاه ازاد اسلامی تبریز
2
دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اصفهان (خوراسگان)، اصفهان، ایران.
3
عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان
چکیده
چکیده اصل برائت کیفری یکی از مؤلفه‌های اساسی عدالت کیفری و دادرسی عادلانه است که به‌موجب آن همۀ افراد جامعه بی‌گناه فرض می‌شوند؛ مگر اینکه اتهام آن‌ها برابر قانون، فراتر از هرگونه شک و تردید معقول در مرجع قضایی صالح احراز شود. با وجود حاکمیت فراگیر اصل برائت در امور کیفری، در موارد استثنایی از اعمال این اصل عدول می‌گردد. در این مقاله در پی پاسخ به این پرسش‌ها هستیم که مفهوم و آثار عدول از اصل برائت کیفری چیست؟ و مبانی و چرایی تقدیم امارۀ مجرمیت بر اصل برائت چیست؟ در قسمت اول پژوهش حاضر پس از تبیین مفهوم اصل برائت و امارۀ مجرمیت و آثار آن‌ها به این نتیجه رسیده‌ایم که در امارۀ مجرمیت برخلاف اصل برائت، بار اثبات اتهام معکوس گردیده، مقام تعقیب بی‌نیاز از ارائۀ دلایل و اثبات مجرمیت متهم است، و این به‌عهدۀ متهم است که برای رد امارۀ مجرمیت و اثبات بی‌گناهی خود، ارائۀ دلیل نماید؛ ازجمله عواید ناشی از قاچاق مواد مخدر و پولشویی، لوث در جنایت، مسئولیت ناشی از فراخواندن شبانه و مشکوک دیگری از محل اقامتش، عضویت در دسته یا جمعیتی که هدف آن برهم زدن امنیت کشور است. در قسمت دوم مقاله مهم‌ترین مبانی و دلایل عدول از اصل برائت ازجمله ضرورت حفظ مصلحت و منفعت اجتماعی، ضرورت تسهیل اثبات جرائم پیچیده و خطرناک، ضرورت ایجاد تناسب و توازن بین طرفین دعوی، ضرورت توجه به شرایط و اوضاع و احوال خاص، اقتضای عدالت کیفری، امنیت‌گرایی در تعقیب بعضی از جرائم را تبیین و تشریح نموده‌ایم. ضمن اینکه نباید از این نکتۀ مهم غافل بود که در راستای رعایت عدالت، حفظ نظم عمومی و حقوق افراد جامعه همچنان باید اصل برائت به‌عنوان عنصر اساسی در فرایند کیفری باقی بماند و عدول از آن و تقدیم امارۀ مجرمیت، امری استثنایی و فقط به‌موجب قانون قابل توجیه است.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (بی تا)، دائره‌المعارف علوم اسلامی قضایی، جلد 3، تهران: گنج دانش.
جوانمرد، بهروز (1393)، آیین دادرسی کیفری اختصاصی(افتراقی) در جرایم سازمان‌یافته، چاپ اول، تهران: انتشارات جنگل.
جوانمرد، بهروز (12 تیر 1393)، امنیت‌گرایی در سیاست کیفری ایران و آمریکا، روزنامۀ شرق.
خاکزاد، محسن (1389)، موازین حقوق بشری و تقابل منافع فرد و جامعه در فرایند کیفری، مجلۀ پژوهشنامۀ حقوقی، شمارۀ اول، ص 90-40.
رایجیان اصل، مهرداد (1384)، بزه‌دیدگان و نظام عدالت جنایی، مجلۀ حقوقی دادگستری، شمارۀ 52و53، تهران.
رحمدل، منصور (1385)، معکوس شدن بار اثبات در حقوق موضوعه ایران، مؤسسۀ تحقیقات علوم جزائی و جرم‌شناسی دانشگاه تهران.
رحمدل، منصور (1387)، بار اثبات در امور کیفری، چاپ اول، تهران: انتشارات سمت.
رحیمی‌نژاد، اسماعیل (۱۳۸۷)، کرامتانسانیدرحقوقکیفری، چاپ اول، تهران: نشر میزان.
سرمست بناب، باقر (1387)، اصل برائت در حقوق کیفری، چاپ اول، تهران: انتشارات دادگستر.
شاملو، باقر و مرادی، مجید (1392)، تحدید تضمینات دادرسی عادلانه در پرتو امنیت‌گرایی در جرم پولشویی، مجلۀ حقوقی دادگستری، شمارۀ 81، ص 159-111.
شمس ناتری، محمدابراهیم (1383)، اصل برائت و موارد عدول از آن در حقوق کیفری ، مجموعۀ مقالات در تجلیل از استاد دکتر محمد آشوری (علوم جنایی)، انتشارات سمت، چاپ اول، ص 302-284.
شمس ناتری، محمدابراهیم (1380)، سیاست کیفری ایران در قبال جرایم سازمان یافته با رویکرد به حقوق جزای بین‌الملل، رسالۀ دکتری، دانشگاه تربیت مدرس.
شمس ناتری، محمدابراهیم ( تابستان 1383)، جرایم سازمان‌یافته، مجلۀ فقه و حقوق، سال اول.
طاهری توبن، فرید (1396)، اصل برائت و موارد عدول از آن، سایت حق‌گستر، پایگاه تخصصی نشر مقالات حقوقی (www.haghgostar.ir).
عالی‌پور، حسن (1388)، امنیتملیوحقوقمتهم؛مطالعهتطبیقیآئین دادرسیدرقبالاقداماتتروریستی،فصلنامۀمطالعاتراهبردی، سال دوازدهم، شمارۀ 1، شمارۀ مسلسل 43.
عالی‌پور، حسن (1392)، امنیتملی و عدالت کیفری، فصلنامۀ مطالعات راهبردی، شمارۀ 61، ص 88-58.
عبدالفتاح، عزت (1371)، از سیاست مبارزه با بزهکاری تا سیاست دفاع از بزه‌دیده، مترجم: علی‌حسین نجفی ابرندآبادی و سوسن خطاطان، مجلۀ قضایی و حقوقی دادگستری، شمارۀ 3.
عمید، حسن (1369)، فرهنگ فارسی عمید، چاپ سوم، تهران: چاپ سپهر.
قپانچی، حسام و دانش‌ناری، حمیدرضا (1391)، الگوهای دوگانه فرایند کیفری «کنترل جرم و دادرسی منصفانه»، مجلۀ آموزه‌های حقوق کیفری، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شمارۀ 4، ص 184-167.
قربانی، علی (1390)، دادرسی منصفانه در رویۀ دادگاه اروپائی حقوق بشر، چاپ اول، قم: انتشارات حقوق امروز.
کسسه، آنتونیو (1387)، حقوق کیفری بین‌المللی، مترجم: حسین پیران و دیگران، چاپ اول، تهران: انتشارات جنگل.
لپز، ژرار و فیلیزولا، ژینا (1379)، بزه‌دیده‌شناسی و بزه‌شناسی، مترجم: روح‌الدین کرد علیوند و احمد محمدی، تهران: انتشارات مجد.
محقق داماد، سید مصطفی (1370)، قواعد فقه (بخش مدنی)، چاپ سوم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
محقق داماد، سید مصطفی (1378)، شرح اصول فقه، دفتر سوم، چاپ اول، قم: مرکز نشر علوم اسلامی.
محمدی، ابوالحسن (1374)، حقوق کیفری اسلام، چاپ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
محمدی، ابوالحسن (1388)، قواعد فقه، چاپ نهم، تهران: انتشارات میزان.
محمدی، ابوالحسن (1375)، مبانی استنباط حقوق اسلامی، چاپ ششم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
منصوریان، مصطفی (1394)،آشنایی با مفاهیم حقوق عمومی و بررسی مفهوم نظم عمومی (گزارش پژوهشی)، انتشارات پژوهشکدۀ شورای نگهبان.
موحدی، جعفر (1393)، معکوس کردن بار اثبات دلیل در آیین دادرسی کیفری، چاپ اول، تهران: انتشارات مجد.
میر محمدصادقی، حسین و قدیری، رشید (1394)، نقش و جایگاه سیاست در عدالت کیفری حاکم بر جرایم تروریستی، فصلنامۀ پژوهش حقوق کیفری، شمارۀ 13، ص 41-9.
نجفی ابرندآبادی، علی‌حسین (1384)، حقوق کیفری در آستانه هزاره سوم، دیباچه در مفاهیم بنیادین کیفری: جرج پی فلچر، مترجم: سید مهدی سیدزاده ثانی، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، ص 27-15.
نوربها، رضا (1383)، حقوق جزایی و عدالت کیفری، مجموعه مقالات در تجلیل از استاد دکتر محمد آشوری (علوم جنایی)، انتشارات سمت، چاپ اول، ص 808-800.
هاشمی، محمد (1388)، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، جلد 2 چاپ نهم، تهران: انتشارات دادگستر.
)