بازپژوهی فقهی حق اختصاص و دامنة آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشگاه آیت الله حائری میبد

چکیده

سلطه به‌جز مفهوم مالکانه، گاهی بر حق مانند حق اختصاص و اولویت اطلاق می‌شود. این حق به مواردی تعلق می‌گیرد که مالیت شرعی یا عرفی نداشته یا اینکه مالک ندارند. مالکیت بر اشیا و تحقق مالیت در اشیا ازجمله شروط صحت معاملات است. در برخی موارد شیئی مال به‌شمار نمی‌رود یا فرد نسبت به آن مالکیت ندارد، اما معاملۀ آن‌ صحیح است و ثمن پرداخت می‌شود. ثمن در مقابل آن شیءِ بدون مالک و یا فاقد مالیت قرار نمی‌گیرد، بلکه در برابر حق اختصاص است. افزون بر این، صغرای مطلب که برخی اشیا به دلیل نداشتن منفعتْ فاقد مالیت بوده‌اند، مناقشه‌برانگیز است؛ چراکه بسیاری از همان اشیا امروزه به مدد فکر بشر و فناوری‌های نوین، قابلیت تبدیل به مواد مفید و بلکه ضروری برای زندگی آدمیان و محیط زیست تمام موجودات را پیدا کرده است. در منابع فقهی، نص صریحی بر اثبات چنین حقی در اشیا نجس‌العین نیست. از نقد و تحلیل مفاد ادلۀ بیعِ اعیان نجس و نیز سیرۀ عقلا و همچنین ادلۀ دیگر، این حق و (بلکه فراتر از آن) مالکیت ثابت می‌شود، اما در سایر موارد متعلقِ حق اختصاص، ادلۀ معتبر و صریح وجود دارد. بر جواز و روایی این حق، احکام شرعی از قبیل صحت بیع، جواز ارث‌بری و روایی وصیت، همانند سایر موارد مالکیت‌دار و واجد مالیت، متفرع و مترتب می‌شود.

کلیدواژه‌ها


  1. فارسی

    1. احمدى میانجى، على (1424)، مالکیت خصوصى در اسلام، چ اول، تهران: نشر دادگستر.
    2. بهجت، محمدتقی (1428)، استفتائات، ج3، چ اول، قم: دفتر حضرت آیت‌الله بهجت.
    3. بندر ریگی، محمد (1368ش)،فرهنگ عربی به فارسی (ترجمة منجدالطلّاب)، تهران: انتشارات اسلامی.
    4. جعفرى، محمد تقى‌ (1419)، رسائل فقهی، چ اول، تهران: مؤسسة منشورات کرامت‌.
    5. خامنه‌ای، سیدعلی (1424)،  الأجوبه الاستفتائات (فارسی)، چ اول، قم: دفتر آیت‌الله خامنه‌ای.
    6. فاضل لنکرانی، محمد (بی‌تا)، احکام پزشکان و بیماران، بی‌نا
    7. فرهیخته، شمس‌الدین (1377ش)، فرهنگ فرهیخته، تهران: زرین.
    8. محقق داماد، سید مصطفی (1406)، قواعد فقه، ج1و2، چ دوازدهم، قم: نشر علوم اسلامی.
    9. مسعود،جبران (1376ش)، فرهنگ الفبایی الرائد، ج1، ترجمۀ رضا اترابی‌نژاد، مشهد: آستان ‌قدس‌ رضوی
    10. مکارم شیرازی، ناصر (1429)، احکام پزشکی، چ اول، قم: مدرسه امام علی (ع).
    11. منتظرى، حسین‌على (1409)، مبانى فقهى حکومت اسلامى‌، ج6، چ اول، قم: مؤسسه کیهان.
    12. منتظری، حسین‌علی (بی‌تا)، رساله استفتائات، ج2، چ اول، قم.
    13. موسوی ‌خمینی، روح‌الله (1426)، توضیح المسائل، چ اول، بی‌جا.

    ب) عربی

    1. ابن‌البراج (1406)، قاضی عبدالعزیز، المهذب، ج1، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    2. ابن‌اثیر، مبارک‌بن‌محمد (1421)، النهایه، ج1، چ اول، ریاض: دارابن الجوزی
    3. ابن منظور (1416)، لسان العرب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    4. ابن عبّاد، اسماعیل (1414)، المحیط‌فی‌اللّغه، تحقیق محمدحسن آل‌یاسین، بیروت: عالم الکتب.
    5. ابن فارس بن زکریا، احمد (1404)، معجم مقاییس اللغه، ج3، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
    6. آخوند خراسانی، محمدکاظم (1406)،حاشیه‌المکاسب، تصحیح سید شمس‌الدین، تهران: وزارت ارشاد
    7. اراکی، محمدعلی (1415)، کتاب البیع، قم: اسماعیلیان.
    8. اردبیلی، میرزا یوسف (1418)، رساله فی الغناء، چ اول، قم: نشر مرصاد.
    9. انصاری، مرتضی (1415)، کتاب المکاسب، 4ج، چ اول، قم: کنگرۀ جهانی شیخ اعظم.
    10. بجنوردی، سید حسن (1419)، القواعد الفقهیه، 7ج، چ اول، قم: نشر هادی.
    11. بحرالعلوم، محمدبن‌محمدتقی (1403)، بلغه‌الفقیه، ج1و3، چ4، تهران: مکتبه الصادق(ع).
    12. بهبهانی، وحید (1421)، مقاطع الفضل، 2ج، چ اول، مؤسسۀ علامه وحید بهبهانی.
    13. بهجت، محمد تقی (1426)، جامع المسائل ،ج1 ، چاپ دوم،  قم: دفترآیت‌الله بهجت.
    14. تبریزی، جوادبن‌علی (1426)، منهاج‌الصالحین، 2ج، چ اول، قم: مجمع الامام المهدی(عج).
    15. تمیمى مغربى، نعمان‌بن‌محمد (1385ق)،دعائم الإسلام‌، 2ج، چ دوم، قم‌: مؤسسۀ آل البیت(ع).
    16. جزیری، عبدالرحمن و غروی، یاسر مازح (1419)، الفقه علی المذاهب الأربعه و مذهب أهل البیت علیهم السلام، ج2، چ اول، بیروت: دار الثقلین.
    17. الجوهری، اسماعیل بن حمّاد (1399ق)، الصّحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، ج4، بیروت: دار العلم للملایین.
    18. حجت کوه‌کمری، سید محمد (1409)، البیع، المقرّر: شیخ ابوطالب التجلیل التبریزی، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
    19. حرانی، ابن شعبه (1404)، تحف العقول، چ دوم، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
    20. حرعاملی، محمد بن حسن (1409)، وسایل الشیعه، ج25، چ اول، قم: مؤسسۀ آل البیت(ع).
    21. حسینی روحانی، صادق (1429)، منهاج الفقاهه، 6ج، چ پنجم، قم: أنوار الهدی.
    22. حسینی‌عاملى، جوادبن‌محمد (بی‌تا)، مفتاح الکرامة، ج3، چ اول، بیروت‌: دار إحیاء.
    23. حکیم‌طباطبایی، محسن (1410) منهاج‌الصالحین (المحشی)، ج2، چ اول، بیروت: دار التعارف.
    24. حلی (محقق)، جعفر بن حسن (1408)، شرائع الاسلام ،ج3، چ دوم، قم، مؤسسه اسماعیلیان.
    25. حلی (علامه)، حسن بن یوسف (1414)، تذکره‌الفقهاء، ج10، چ اول،قم، مؤسسه آل البیت (ع).
    26. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1412)، منتهی المطلب، ج15، چ اول، مشهد: مجمع البحوث.
    27. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412)، مفردات ألفاظ القران، چ اول، لبنان: دار العلم.
    28. سبزوارى، سیدعبدالأعلى (1413)، مهذبّ الأحکام، ج10، چ اول، قـم: مؤسسـه المنـار.
    29. شبیری زنجانی، موسی (1419)، کتاب نکاح، ج17، چ اول، قم: مؤسسۀ منشورات کرامت.
    30. عاملی (شهید ثانی)، زین الدین بن علی (1410)، الروضه البهیه، ج10، چ اول، قم: داوری.
    31. طباطبایی یزدی، محمد کاظم (1414)، تکمله العروه الوثقی، ج1و2، چ اول، قم: داوری.
    32. ـــــــــــــــــــــــــــ (1378)، حاشیه المکاسب، ج1، چ دوم، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
    33. طریحی، فخرالدین (1416)، مجمع البحرین، ج5، چ سوم، تهران: کتابفروشی مرتضوی.
    34. طوسی (شیخ)، محمد بن حسن (1407الف)، تهذیب الاحکام، ج4، چ چهارم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    35. ــــــــــــــــــــــ (1407ب)، الخلاف، 6ج، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی
    36. ــــــــــــــــــــــ (1387ق)، المبسوط، ج2و3، چ سوم، تهران: مکتبه المرتضویه
    37. ــــــــــــــــــــــ (1400)، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى‌، چ دوم، لبنان: دار الکتاب العربی‌
    38. فاضل لنکرانی، محمد (بی‌تا)، جامع المسائل، ج1، چ یازدهم، قم: انتشارات امیر قلم‌.
    39. الفراهیدی، الخلیل بن احمد (1405)، کتاب العین، ج3، تحقیق مخزومی و سامرائی، قم: مؤسسۀ دار الهجره
    40. فیومی، احمد بن محمد مقری (1414)، المصباح المنیر، چ اول، قم: منشورات دار الهجره.
    41. کاشف‌الغطا، جعفر بن خضر (1422)، کشف الغطاء، ج3، چ اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
    42. کلینی، محمدبن‌یعقوب (1407)، الکافی، علی‌اکبر غفاری، ج4، چ چهارم، تهران: دارالکتب‌.
    43. لاری، عبدالحسین (1418)، التعلیقه علی المکاسب، چ اول، قم: مؤسسۀ المعارف الاسلامیه.
    44. مامقانی، محمد بن حسن (1416)، غایه الآمال، ج1، چ اول، قم: مجمع الذخائر الاسلامیه.
    45. محقق ‌کرکی، علی‌بن‌حسین (1414)، جامع المقاصد، ج4، چ دوم، قم: مؤسسۀ آل البیت(ع).
    46. مکارم شیرازی، ناصر (1425)، انوارالفقاهه(البیع)، چ دوم، قم: مدرسه امام علی(ع).
    47. موسوی ‌خمینی، روح‌الله (1379ش)،کتاب البیع، چ اول، تهران: مؤسسۀ نشر آثار امام.
    48. ـــــــــــــــــــــ (1415)، المکاسب المحرمه، ج1، چ اول، قم: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام.
    49. ــــــــــــــــــــ (1420)، حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم خراسانی، تهران: مؤسسۀ نشر آثار امام.
    50. ـــــــــــــــــــ (1424)، توضیح‌المسائل (محشی)، ج2، چ هشتم، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    51. ـــــــــــــــــــ (بی‌تا)، تحریر الوسیله، ج1، چ اول، قم: دارالعلم.
    52. موسوی ‌خویی، ابوالقاسم (1410)،منهاج الصالحین، ج2، چ 28، قم: مدینه العلم.
    53.  ـــــــــــــــــــــ (1379ق)، مصباح‌الفقاهه، مقرر: توحیدی، ج2و3و5، چ اول، نجف: انتشارات حیدری
    54. نائینی، میرزا محمد حسین (1413)، المکاسب و البیع، ج1، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    55. نجفی کاشف الغطا، محمدحسین (1359ق)، تحریر المجله، ج1، چ اول، نجف: المکتبه المرتضویه،
    56. نجفی کاشف الغطاء، مهدی (1423)، أحکام المتاجر، چ اول، نجف: مؤسسۀ کاشف الغطاء.
    57. نجفی، محمد حسن (1404)، جواهر الکلام، ج22و38، چاپ هفتم، بیروت: دار إحیا التراث العربی.
    58. نراقی، مولی احمد بن محمد (1415)، مستند الشیعه، ج18، چ اول، قم: مؤسسۀ آل البیت(ع).

    هاشمی شاهرودی، محمود و جمعی از پژوهشگران (1423)، موسوعه الفقه الاسلامی طبقا مذهب اهل بیت (ع)، چاپ اول، ج1و7 ، قم: مؤسسۀ دایره‌المعارف فقه اسلامی.